Монголием и щIыпIэ нэхъ телъыджэ дыдэхэм ящыщщ дунейм псом цIэрыIуэ щыхъуа, Гоби къумым хиубыдэ Немегету тIуащIэр. Ар, шыпсэм къыхэкIа фIэкIа умыщIэну, щхъуэкIэплъыкIагъэу гъэщIэгъуэныщэхэр щытепщэ, нэхумрэ кIыфIымрэ щызэпэджэгу, къурш уардэ гуэудахуэхэм я лъахэ, бгы зэхуакухэр дэзытхъунщIыкIа къуэладжэ куущ. Губгъуэшэкъракъым (къум, пшахъуэ щIыналъэ) цIыхухэр щIыдихьэхыр абы иIэ теплъэ дахэм и закъуэкъым, атIэ а щIыпIэр зэман жыжьэм дунейм тета псэущхьэ абрагъуэхэм-динозаврхэм - ноби я къэхалъэжьу зэрыщытырщ.
Немегету къегъэщIылIа тафэр зэпхызыгъэмба къуакIэбгыкIэхэм ирижэу щыта псышхуэхэм я Iуфэхэм, адэкIэ-мыдэкIэ губгъуэжьым зыщызыуфэбгъуа хыжьейхэм я Iэгъуэблагъэхэм, абыхэм япэмыжыжьэу щызэщIэкIэжа мэз Iувхэм къыщаущыхьу щытащ, шыпсэ нэхъ шынагъуэ дыдэми узыщримыхьэлIэ, IэпкълъэпкъкIэ благъуэ теплъэ зиIэ, щхьэуэ яфIэтхэмкIэ зэхуэмыдэ, фэ Iувыжь къэбырыбыжар зи шэпэIудз, къитхъым хуэдэу Iэбжьанэжьхэр зэрызыгъэкI псэущхьэ жьажьэ хьэщхьэвылъэжьхэм.
Дунейр зи инагъ «шындырхъуоужьхэр» езыр-езыру щызэзэуэжи къэхъурт. ЩIытI лэжьыгъэхэр езыгъэкIуэкIхэм къагъуэтащ, зэманми имыпхъэхыжу телъыджэлажьэу хъума хъуа, щызэфIэнэм зэрыфыщIурэ зи псэхэр зэдыхэкIа динозавритIым я хьэдэкъупщхьэхэр.
ПсэущхьитIыр щызэпаплъыхьым, щIэныгъэлIхэм зэхагъэкIащ Iуэхур къызэрекIуэкIа щIыкIэр. Удзрэ къэкIыгъэрэ фIэкIа зыIузымыгъахуэ, динозавр зэрамыщIэжым лыр зи мыхьэмышх хьэщхьэрыIуэ нэхъ цIыкIум Iэпкълъэпкъыу иIэмкIэ зытригъэукIуриящ. Мыдрейуэ, и лъабжьэм къыщIэхутари, нэгъуэщI Iэмал къыщыхуэмыгъуэтыжым, къыдэпхъуейри и дзэпкъитIыр къыщхьэщытым и щхьэм хиIулIащ. АбыкIи къыIэщIэмыкIыжыфыну къыщыхъури, мо гужьеям, къызэрыдэлъэпIэстхъея и кIэбдз лъакъуитIымкIэ, къытегуплIам и ныбэр зэгуипхъащ, абы дэкIуэу зылъэIэса и тхыцIэри зэпиудащ. Псэущхьэ абрагъуэжьитIыр, зэрыхуа псэзэпылъхьэпIэм къыщимыкIыжыфым, IэплIэ мыухыжыр зэхуащIа фIэкIа умыщIэну, зэкIэрынауэ къанэри, тIуми я псэхэр зыщызыраупсеям щыхэкIащ.
Динозаврхэм я хьэдэ къупщхьэхэр щIы хъурейм и щIыпIэ куэдым къыщыIэгъуэж пэтми, абыхэм я кхъэхалъэжьу Гоби губгъуэжьым итым инагъкIэ хуэбгъэдэн иджыри къыкъуэкIакъым. Абы метр зэбгъузэнатIэу I000-м щIигъур иубыдащ.
ГъэщIэгъуэныракъэ, мыбдежым дунейм къыщытехьэжащ щIэныгъэлIхэр зэи нэгъуэщI щIыпIэ зыщримыхьэлIэ псэущхьэ лIэпкъыгъуэхэри. Абыхэм ящыщщ метр 20 зи лъагагъ «немегтозавр» хьэщхьэвылъэжьри. Ар Немегету губгъуэшэкъракъым къызэрыщагъуэтаращ, апхуэдэцIэ щIызэрихьэм и щхьэусыгъуэр. Мы щIыпIэр зи лъахэу къекIуэкIар динозаврхэм я закъуэкъым, атIэ а зэман жыжьэм псэуа шылъэгухэми, шындырхъуохэми, къызэрыгуэкI благъуэхэми я зекIуапIэу щытащ. Абы и щыхьэтщ иужьрейуэ къедбжэкIа хьэпщхупщхэм я хьэдэкъупщхьэу Гоби къумым къыщрагъуэтэжхэри.
Монголием щызэпрыбэкъукIыу ита динозаврхэмрэ ижькIэрэ Америкэ Ищхъэрэр зи кIуапIэу щыта псэущхьэхэмрэ я къупщхьэу къагъуэтыжахэр щызэрагъапщэм, щIэныгъэлIхэм гу лъатащ ахэр гъэщIэгъуэныщэу зэрызэщхьым. Абы ахэр нэхъри иригъэгупсысащ Евразиемрэ Америкэ Ищхъэрэмрэ зэпызыщIэ щIы кIапэ гуэр зэманым дэкIуэса лъэхъэнэ жыжьэм зэрыщыIам. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, континентитIым исхэр нэхъ зэлъигъэIэсу абы зыщиукъуэдияуэ щытар иджырей Берингов псы дэлъэдапIэм нэхъ ипщэIуэкIэт. ЩIэныгъэлIхэр зэрегупсысымкIэ, щIыналъэшхуитIым щIыIагъ-псыIагъ и лъэныкъуэкIэ я зэхэлъыкIар, щIыуэпсым и щытыкIэу къыщекIуэкIар а лъэхъэнэ жыжьэм щызэхуэдагъэнущ. Ари и щхьэусыгъуэщ динозаврхэр лъэныкъуитIымкIи хуиту зекIуэу щIыщытам.
Монголием и къалащхьэ Улан-Батор дэт Музей нэхъыщхьэм зыщызыплъыхь дэтхэнэри имытхьэкъункIэ Iэмал иIэкъым ПалеоонтологиемкIэ пэшышхуэм щIагъэува хьэпшыпхэм. Абы щахъумэ зи гугъу тщIа Гоби губгъуэшэкъракъым къыщагъуэта щIэин телъыджэхэр. Зэ Iуплъэгъуэу япэу гу зылъыптэхэм ящыщщ метри 5 зи лъэгагъ тарбозаврым и къупщхьэ-лъапщхьэхэмрэ, абы и Iэпкълъэпкъым пыгъэувэжа щхьэ гъумыжьымрэ. Иужьрейм къыIуна дзэхэм я инагъым укъагъащтэ. Абыхэм ящыщ дэтхэнэри къамэ къиха хуэдиз мэхъу…
