1974 гъэм Венгрием щыщ инженер, дизайнер егъэджакIуэ Рубик Эрно и студентхэм къагуригъаIуэрт математикэ нэхъыщхьэм и зы Iыхьэ. Студентхэм дерсыр къайгугъуэкIырт. Рубик мурад ищIащ зытепсэлъыхьыр щапхъэкIэ яригъэлъэгъуну: кубым и модель, куб цIыкIухэр кIэрахъуэу хэту ищIыну и ужь ихьащ. Ауэ ар кIэрахъуэу къэбгупсысыныр гугъуу къыщIэкIащ. Япэ щIыкIэ ищIащ 2×2×2 инагъ зиIэ моделыр. Абы и пкъыгъуэхэр хьэфэ кIапсэкIэ зэкIэрегъэубыдат. Дауэ ищIми, фIызэпкърылъэлъырт. Нэхъ иужькIэ хэкIыпIэ къигупсысащ: куб щыкъуей 26-рэ къищтэри, ахэр цилиндр щытыкIэ зиIэ пкъыгъуэм хригъэубыдащ. Моделым и кум хэтт абы и пкъыгъуэхэр зэкIэрезыгъэубыдэ механизм, и гъунэхэм щыIэ кубхэр зыр адрейм жьэдегъэубыдат, тыншуи зэфIэбгъэпкI-зэфIэбгъапкIэ хъурт. Куб зэмыфэгъухэм дзакIэ 54-рэ яIэт: ику иту зы плъыфэ яIэу - 6; ибгъухэм щыIэу, я плъыфэкIэ лIэужьыгъуитIу - 12, и къуапэхэм щыIэ зэмыфэгъуищу 8. Япэ щIыкIэ Рубик хуеящ дзакIэхэм бжыгъэхэр е геометрие пкъыгъуэхэр трищIыхьыну. Ауэ кубыр зэмыфэгъуу зэпкърилъхьэмэ, и мыхьэнэр гурыIуэгъуэ хъурти, абы къытеувыIащ.
Кубикыр щхьэр зыгъэлажьэ Iэмэпсымэу махуэ къэс пIэщIэлъ хъууэ къэгъэсэбэпын гупсысэм ар зэпкъырызылъхьар хуишащ езым абы мазэ псо зэрытригъэкIуэдам. Рубик Эрно и Кубикыр 1974 гъэм хьэзыр хъуат. Венгрием патент къыщыдихащ 1975 гъэм. ИужькIэ куэду къыщIагъэкIи хъуащ. «Куб телъыджэ» щхьэр зыгъэлажьэ зэрыджэгу хьэпшыпыр I978 гъэм Венгрием и тыкуэнхэм щIэз хъуащ.
1980 гъэм кубым америкэ патент иIэ хъуа нэужь, ар дуней псом къацIыхуащ. Патент ищIын папщIэ и фIэщыгъэри зэрихъуэкIащ инженерым. «Кубик-Рубик» фIищыжащ. ИлъэситIым къриубыдэу щхьэгъэлажьэ хьэпшыпу мелуани 100-м щIигъу ящащ. Абы нэмыщI «Кубик-Рубикым» траупсыкIауи – мелуани 150-рэ. 1980 гъэм кубикыр щIэхыу зэпкърылъхьэнымкIэ япэ дунейпсо чемпионат екIуэкIащ. 1981 гъэм кубикыр СССР-ми къыщыщIагъэкIыу хуежьащ. Нэхъапэхэм СССР-м тыгъэ нэхъыфI дыдэу тхылъыр къалъытэу щытамэ, иджы абы палъытырт Рубик и кубикри.
Компьютер джэгукIэхэр къежьа нэужь, кубикым иIэ щIэупщIэр тIэкIу нэхъ кIащхъэ хъуащ. Ауэ ар къызэщIигъэрыуэжащ интернетым и Iэмалым. Рубик и кубикыр зэрызэпкъралъхьэ Iэмалхэр къыщыгъэлъэгъуа видеохэр куэду сайт зэмылIэужьыгъуэхэм къралъхьэрт. 1990 гъэхэм кубикыр Windows-м папщIи къэунэхуащ. Иджы компьютерымкIи уриджэгу хъурт. 2013 гъэм Рубик и кубикыр къагъэщIэрэщIащ: наклейкэхэр кIэрыгъэпщIауэ щытамэ, иджы нэхъ зекIуэн хуэдэу пластмассым къыхащIыкIырт, и кум ит пкъыгъуэри хъурей щIыкIэ ящIат нэхъ тыншу ебгъэкIэрэхъуэкIын папщIэ.
Кубыр хуабжьу зэпкърылъхьэнымкIэ чемпионатхэр ирагъэкIуэкIын папщIэ XXI-нэ лIэщIыгъуэм къэунэхуащ Кубикым и дунейпсо ассоциацэ. 2010 гъэм къагъэунэхуащ кIуэгъуэ 20-кIэ кубикыр зэрызэхуэпхьэс Iэмал зэрыщыIэр. НобэкIэ кубикыр нэхъ псынщIэ дыдэу зэпкърызылъхьар Австрием щыщ Земдекс Феликсщ. 2021 гъэм абы игъэуващ дунейпсо рекорд. 2012 гъэм Японием щыщ Окаяме Томаоки кIуэгъуэ 20-кIэ кубикыр зэпкърилъхьэфащ. 2019 гъэм гурыIуэгъуэ хъуащ щхьэр зыгъэлажьэ хьэпшып цIыкIур кIуэгъуэ 16-кIи зэхуэпхьэс зэрыхъур. Абы пэлъэщащ итальян Тронто Себастьяно.
«Рубик и кубикыр» зэпкърылъхьэнымкIэ чемпионатхэр йокIуэкI лIэужьыгъуэ зыбжанэу: къызэрыгуэкI зэпкърылъхьэкIэ, нэр уфIыцIауэ Iэ лъэныкъуэкIэ зэпкърылъхьэкIэ, уеблэмэ лъакъуэкIи зэпкъралъхьэ.
Мы зэманым Рубик Энре Будапешт щопсэу. 1988 гъэм щIэныгъэлI ныбжьыщIэхэм ядэIэпыкъун папщIэ къызэрагъэпэщащ Рубик и дунейпсо фондыр. 1990 гъэм Рубик Венгрием и инженерхэм я академием и унафэщIт. 1993 гъэм Венгрием и къэрал саугъэтыр, 1995 гъэм и зэчийм папщIэ Денеш Габор и саугъэтыр къыхуагъэфэщауэ щытащ. Рубик и зэрыджэгу хьэпшыпыр фIыуэ зылъагъухэм ягъэлъапIэ ар къыщалъхуа махуэр - бадзэуэгъуэм и 13-р.
