Миклухо-Маклай и цIэм ирапхащ

    А щIэныгъэр япэ дыдэу дунейм къытезыгъэхьауэ къалъытэр Пасэрей Алыджым щыпсэуа тхыдэтх цIэрыIуэ Геродотщ, Тавридэмрэ (иджырей Кърымым) Фригиемрэ иса лъэпкъхэм, абыхэм я гъунэгъуу щыса скифхэм я гъащIэмрэ хабзэу зэрахьамрэ ятетхыхьауэ щытарщ.

Сытым щыгъуи дунейм тетащ нэгъуэщI щIыналъэхэм щыпсэу лъэпкъхэм я зэхэтыкIэ-псэукIэр, хабзэу зэрахьэхэр зыхуэдэр зыфIэгъэщIэгъуэну къэгъуэгурыкIуа цIыхухэр.

Алыджым къыщежьами, этнографие щIэныгъэм адэкIи зиужьынымкIэ хэлъхьэныгъэ хуэзыщIауэ къалъытэр, фIэфI-фIэмыфIми, Урым империерщ. И дзэ пашэхэм я мызакъуэу, и Iуэху зехьэхэми щыгъуазэ зыхуащIын хуей хъурт къазэу щIыналъэхэм ярыс лъэпкъхэм зэрахьэ хабзэ-бзыпхъэхэмрэ тхыдэм къыхана лъэужьымрэ зыхуэдэм.

Зэман дэкIри, а къэралым и Iуэху зехьэхэм этнографием ехьэлIа я къэхутэныгъэхэм зыщрагъэубгъуащ а лъэхъэнэм къызэрымыкIуэу къэхъукъащIэ куэд къыщыхъуа Азие Гупэмрэ абы къедза щIыналъэхэмрэ.

Иужьым, Европэм щыпсэухэм, зэрытщIэщи, «Америкэ» цIэр зыфIаща континент абрагъуэр къызэIуахащ, абы иса лъэпкъхэми, фIыми Iейми, ялъэIэсащ, я зэхэтыкIэ-сытхэм щыгъуазэ зыхуащIын хуей хъуащ…

Урысейм зи гугъу тщIы щIэныгъэм зиужьын щыщIидзауэ къалъытэр Индыл псышхуэм къедза щIыналъэхэр, абы иужь иту Кавказыр, Сыбырыр, КъуэкIыпIэ Жыжьэр, Ищхъэрэ Пхыдзар «къэгъэIурыщIэн» щыщIидза лъэхъэнэрщ.          

Совет къэралыгъуэм Этнографым и махуэр гъэлъэпIэн щрагъэжьар 1970 гъэхэрщ. АбыкIэ псалъэ нахуэ къыхэзылъхьауэ щытыгъар Ленинград (Санкт-Петербург) дэт къэрал университетым тхыдэмкIэ и факультетым этнографиемрэ антропологиемкIэ и кафедрэр къызэзыгъэпэща, и унафэщI Iэзэуи къэгъуэгурыкIуа Итс Рудольфщ. А еджагъэшхуэм и жэрдэмкIэ зи гугъу тщIы Iуэхур ирырагъэхьэлIащ Урысей географ зэгухьэныгъэм хэта этнограф икIи антрополог цIэрыIуэ Миклухо-Маклай Николай (1846-1888 гъэхэр) къыщалъхуа махуэм, бадзэуэгъуэм и 17-м.

Дэкъузауэ ягъэпсэу лъэпкъхэм я къыщхьэщыжакIуэ нэс, гъэру яубыдхэр зэращэ-къызэращэхур къабыл зымыщIу, уеблэмэ зигу темыхуэу къэгъуэгурыкIуа зекIуэлI гъуэзэджэр зэрыпсэуар илъэс 41-м нызэрыхьэсщ. АтIэми, а гъащIэ мащIэм къриубыдэу, а лIыр сыт и щIыскIи хущIэкъуащ Австралием, Океанием, Ипщэ-КъуэкIыпIэ Азием, иужьым Гвинее ЩIэ (Новая Гвинея) жыхуаIэм ижькIэрэ щыпсэу лъэпкъхэм я дуней тетыкIэр зыхуэдэр зэгъэщIэнымрэ я щыIэкIэ-псэукIэр егъэфIэкIуэнымкIэ хэкIыпIэхэм лъыхъуэнымрэ.     

         Иджырей лъэхъэнэмкIэ дыкъеплъэкIыжынщи, этнографхэр макIуэ зи щыIэкIэм, щэнхабзэм щыгъуазэ зыхуащIын хуейуэ къалъытэ лъэпкъхэм я деж, ахэр щыпсэу щIыналъэхэм зыщаплъыхь, гъунэгъухэм зэхуаIэ зэхущытыкIэхэр зыхуэдэр зрагъащIэ.

Дызытепсэлъыхь Iуэхум дихьэххэм зэпалъытын хуейуэ я пщэ къыдохуэ лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэм я блэкIари, бзэуэ яIурылъам, ди нобэми зэрахьэм я лъабжьэгъухэр дэтхэнэхэр арами. А псоми зэхуэхьэсыжауэ ириплъэж щIэныгъэлIхэм утыку къралъхьэ жылагъуэм, лъэпкъхэм адэкIи зэрызаужьыну щIыкIэм хуэгъэзауэ яIэ хъуа Iуэху еплъыкIэр зыхуэдэри.

Этнографхэр щолажьэ щIэныгъэ институтхэм, музейхэм, тхылъ тедзапIэхэм, турист компаниехэм, нэгъуэщIхэми.

КЪУМАХУЭ Аслъэн.