«Хурритхэмрэ урартхэмрэ зы лъапсэт, зы бзэм и диалект зырызхэмкIэ псалъэу щытащ. Пасэрей ПэIущIэ Азием и щэнхабзэ лъагэм хэлъхьэныгъэшхуэ хуэзыщIа хурритхэм я псэупIэр Кавказым и гъунапкъэм къриубыдэртэкъым. Урартхэми я Iыхьэ ныкъуэрат абы хиубыдэр. КъимыдэкIэ, абхъаз-адыгэ лъэпкъхэм я благъэу къалъытэ каскхэмрэ хьэтухэмрэ щыпсэур Анэдолэр арат. Ауэ щыхъукIэ, «кавказ» топонимыр епхьэлIэну игъуэджэщ зи гугъу тщIы пасэ бзэ быным, - етх щIэныгъэлI Абдокъуэ Iэуес.
Нобэрей шэшэн-дагъыстэн, абхъаз-адыгэ бзэ гупитIыр зы быну къапщтэмэ, «кавказ бзэ бын» терминыр дагъуэншэщ, ауэ пасэм ПэIущIэ Азием щыIа бзэхэр абыхэм зэраблагъэр къызэщIебгъэубыдэмэ, «кавказ бзэ бын» терминыр абыхэм «къайзэвэкI» хуэдэуи щытщ. Шэч хэмылъу, аращ «аллародийскэ» терминым зыщIыхуагъэзэжыр. Индоевропейхэм япэкIэ Средиземноморьем щыпсэуа пеласг, этруск, баск лъэпкъхэри дызытепсэлъыхь бзэ быным нэхъ тегушхуауэ кърапх икIи, жаIэ къудейм къыщымынэу, къэхутэныгъэ щхьэхуэхэр ирагъэкIуэкI хъуащ. ФIыр аращи, япэм емыщхьу, иджырей щIэныгъэлIхэм я лэжьыгъэхэр щIэныгъэ хабзэхэм нэхъ ткIийуэ тетщ. Апхуэдэщ, псалъэм щхьэкIэ, Чирикбэ В. А. и лэжьыгъэ «Баскский и северокавказские языки» жыхуиIэр, Иванов В. В. и «Древневосточные связи этрусского языка» тхыгъэхэр, С. А. Старостиным и «Праенисейская реконструкция и внешние связи енисейских языков» тхыгъэр, нэгъуэщIхэри.
ЩIэныгъэлIхэр йолэжь нэхъ Iуэхугъуэшхуэхэми. Ахэр зэфIэкIмэ, кавказыбзэхэр щIэныгъэшхуэм и утыкум лъэ быдэкIэ иувэнущ. Дунейпсо мыхьэнэ зиIэ щIэныгъэ Iуэхухэр яубзыху щыхъукIэ, ахэр лъэныкъуэегъэз хъун хуейкъым дяпэкIэ. АбыкIэ щыхьэтщ, псалъэм щхьэкIэ, С. Л. Николаевымрэ С. А. Старостинымрэ зэдагъэхьэзыр «Северокавказские языки и их место среди других языковых семей Передней Азии» лэжьыгъэр. А. Ю. Милитареврэ С. А. Старостинымрэ зэдатх «Об афразийско-севернокавказских лексических контактах» къэхутэныгъэр, С. Л. Николаевымрэ С. А. Старостинымрэ зэдагъэхьэзыр дызытепсэлъыхь бзэхэм я этимологие псалъалъэр (псоми зэдай псалъэ 800-рэ бзэ щхьэхуэхэм зэдай псалъэ 2000 хуэдизрэ къызэщIеубыдэ). Хьэтуубзэмрэ абхъаз-адыгэбзэхэмрэ нэхъ куууэ зэрагъапщэ хъуащ. ЩIэныгъэлIхэм я гулъытэм IэщIокI Пакистаным и къурш зэхуакухэм (Каракорум) дэзэрыхьа буришки лъэпкъым и бзэ «бурушаски»-кIэ зэджэр. Материал мащIэ дыдэ фIэкIа димыIэу абы дыщыхэплъэм, гъэщIэгъуэн куэд хэтлъэгъуащ, кавказыбзэхэм къызэрепхамкIэ гурыщхъуэ уагъэщIу. КъинэмыщIауэ, и гъэпсыкIэ, типологие я лъэныкъуэкIэ дагъыстаныбзэхэм я гъунэгъущ. Езы лъэпкъри къэзыухъуреихьхэм антропологие и лъэныкъуэкIэ ящхькъым: нэхъ хужьхэщ, нащхъуэ нэхъ яхэтщ. Ахэр зэпэплъытмэ, бурушаски бзэр ди щIэныгъэ гулъытэм зэрыхэдгъэхьэн хуейр гурыIуэгъуэ мэхъу.
Ди жагъуэ зэрыхъущи, хьэту, хуррит, урарту бзэхэм епха Iуэхугъуэхэр къэзыIэтыр нэхъыбэу кавказыбзэхэр зымыщIэ щIэныгъэлIхэрщ, а Iуэхугъуэхэм ятеухуа тхыгъэхэр ди деж къыщыдэкIыркъым, тхылъеджэ къызэрыгуэкIхэр дэнэ къэна, щIэныгъэлI куэд абыхэм щыгъуазэкъым. Ар зыкIи сэбэп хъуркъым ди щIалэгъуалэр щIэныгъэм, къэхутэныгъэхэм хуэгъэушэнымкIэ. А Iуэху щытыкIэм кърикIуэ ныкъусаныгъэхэр гъунэжщ. Къэтхьынщ зы щапхъэ. Хьэту къэралыгъуэр зэрыщыту хеттыбзэм хуэкIуа нэужьи къагъэсэбэпу щытащ «панку» терминыр. Арат зэреджэр лъэпкъпсо хасэм. Абы и этимологиер яубзыхуну щIэныгъэлIхэр хэтщ, ауэ зыми и пщIыхьэпIэ къыхэхуэркъым ар хьэтуубзэм (абхъаз-адыгэ бзэ гупым щыщ гуэрым) къыхэкIауэ.
Адыгэбзэр зыщIэ къэхутакIуэм гу лъимытэу къэнэнтэкъым ар адыгэ термин «пэкIу» жыхуэтIэм епха зэрыхъунум. Хасэм кIуэрт нартхэр, уэркъхэр, ауэ «зи лъэ вакъэ изылъхьэр» щызэхуэсыр пэкIу жыхуэтIэр арат. Апхуэдэ мыхьэнэ дыдэ иIэщ хьэту псалъэ панку жыхуиIэм. Макъ н-р пэкIу адыгэбзэ псалъэми зэрыдэтам и щапхъэ бгъуэтынущ, псалъэм щхьэкIэ: пэнцIыв, пэнтIыкъ. Абазэбзэми а псалъэм и макъыр хэтщ: «пынцIа» - «пэ». НэгъуэщI социально-политическэ термину къагъэсэбэп Хьэту къэралыгъуэм и ката псалъэр (транслитерацэм макъхэр пэж дыдэу къигъэлъагъуэркъым). А псалъэм къокI «пащтыхь гуащэ». Адыгэ хъуэхъухэм уащыхуозэ къатинэ псалъэм, цIыху ирагъэлъапIэу. КъинэмыщIу, нарт хъыбарым ущыхуозэ Сэтэней гуащэ и цIэм ехьэлIауэ: – Уей, Сэтэней гуащэ, Гуащэу щыIэм я лей! Гуащэм я мыфэгъу, Джэшыр зи гушыIэгъу, Дыгъэ нэбзийр зи нэгу, Дыщэр зи куэщI, Тэджым я Мэзытхьэ, Гуащэ къатинэ, Бэрэтинагъуэ, Данагъуэ Iупэ, Щхьэцыпэ дыкъуакъуэ! Нобэрей адыгэбзэм къатинэ псалъэр цIэ унейуэ хэту аращ, адыгэбзэм абы къыщрагъэкI «ткIий», «еру», «щхьэзыфIэфI». «Пащтыхь гуащэ» къызэрыкI псалъэм апхуэдэ мыхьэнэхэр игъуэтыным зыри хуэIуакъым. Псалъэм - «нэ» пытыр суффиксу къыщIэкIынущ, псалъэм плъыфэцIэ мыхьэнэ ириту, егъапщэ: щхьэх – щхьэхынэ, гъуэ - гъуанэ, н. къ. Хьэту къэралыгъуэр къыщыхъуам, лъэпкъитIыр зэхэзэрыхьат: хьэтухэм индоевропеибзэр къащтащ, индоевропейхэр зэджэж хъуащ хьэту цIэмкIэ.
ЦIыхубэр иримыпсэлъэжми, хьэтуубзэр динырылажьэхэм къагъэсэбэпу щытащ, дин зэрызэрахьэ бзэуэ. Абы ипкъ иткIэ хуэбгъэфащэ хъунущ индоевропейхэм хьэтухэр къамызэуауэ, атIэ къазэребэкIым къыхэкIыу я бзэр хуэм-хуэмурэ псори зэрызэпсалъэ бзэ хъуауэ. Къэралыгъуэм хьэтухэм щаIа пщIэшхуэм и Iэужьщ абыхэм я бзэр диныбзэ зэрыхъуари. Я социально-политическэ статусыр зэрылъагэм и фIыгъэкIэ, апхуэдэ купщIэ зиIэ хьэту псалъэ куэд къищтагъэнущ текIуа индоевропей бзэм. Ахэр къэзыхутэфын щIэныгъэлIхэр нобэкIэ димыIэми, гъэхьэзырыным хущIэкъун хуейщ. Тхыдэ, этнографие сыт и лъэныкъуэкIэ а проблемэр яджу щIадзащ, бзэ, тхыдэ, мифологие, искусствэ я лъэныкъуэкIи Iуэхугъуэм еплъыпхъэщ».
