ЩыIащ-псэуащ... иныжьхэр

Зэ еплъыгъуэкIэ тхыдэмрэ иныжьхэмрэ зыкIи зэкIуалIэркъым - иужьрейхэм я лъапсэр таурыхъырщ, IуэрыIуатэрщ. Дэ ди набдзэ нарт эпосым куэду дыщрохьэлIэ абыхэм. Лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэри абыкIэ зыщытхъужыфынущ. Иджыри къэс къалъытэу щытащ ахэр щымыIа, хъыбархэр ирырагъэщIэрэщIэн щхьэкIэ къагупсыса гуэру. Абы щыгъуэми, зэгуэр апхуэдэ псэущхьэ абрагъуэхэр дунейм тетауэ итщ Инджылым, къахощ пасэрей Iэрытххэм.

Нэхъ гъунэгъуу дыкъэIэбэнщи, ХI лIэщIыгъуэм Индылым и Iуфэм Iуса муслъымэн Булгарием (хэвмыгъэзэрыхь Болгарием!) щыIа хьэрып лIыкIуэм жиIэжауэ щытащ а къэралым и щыхьэрым и Iэшэлъашэхэм къыщыкI жыгей гъумыщIэм кIэрапха иныжь щилъэгъуауэ. Гъуахъуэрт, къыкIэрыкIыну къеIэрти, яукIын хуей хъуащ.

Хьэрып усакIуэ цIэрыIуэ, духьэшы Iэбу-Хьэмиди 1136 гъэм а щIыналъэ дыдэм щилъэгъуащ ДанкикIэ зэджэ апхуэдэ зы иныжь, уеблэмэ, абы щепсэлъащ. АпхуэдизкIэ инти, езым и щхьэр адрейм и бынжэми нэсыртэкъым. Данки сабырт, нэмысыфIэт, къыщыпхуэзэкIэ гуапэу сэлам къуихырт. Ягъэзэуэн щхьэкIэ хуащIэ афэджанэмрэ мэIуху абрагъуэмрэ апхуэдизкIэ хьэлъэти, выгукIэ кIэлъызэрашэрт. И токъмакъыр апхуэдизу пIащэти, Iэбу-Хьэмид къилъытэрт абыкIэ Данки, зэ уэгъуэкIэ пыл иукIыфыну.

 Азербайджан усакIуэ икIи узэщIакIуэ Гянджеви Низамии (1141 - 1209 гъ.гъ. апхуэдэ телъыджэм щытетхыхьащ «Искандер-наме» поэмэм. Абы и теплъэр апхуэдизкIэ шынагъуэти, ар цIыхум нэхърэ хьэкIэхъуэкIэм нэхъ ещхьт. Низами и псалъэхэм ятепщIыхьмэ, апхуэдэ псэущхьэхэр мэзхэм къыщаубыдурэ, ягъасэрт.

 Иджы захуэдгъэзэнщ нэгъуэщI щыхьэтхэм - щIым къыщIаххэм. Дунейм и нэхъ щIыпIэ зэмылIэужьыгъуэ дыдэхэми щарохьэлIэ иныжьхэм я къупщхьэлъапщхьэхэм. Ар куэд щIауэ къокIуэкI. 1877 гъэм США-м и Невадэ штатым дыщэ къыщыщIэзыххэм илъэс мелуани 185-рэ зи ныбжь щIы щIагъым къыщагъуэтащ лъакъуэ кIыхьу щытам и къупщхьэхэр. Ар зеям метри 4,6-рэ и лъагагъын хуеяуэ къалъытащ. Нэмыцэ антрополог Коль Ларсон 1936 гъэм Африкэ Курытым щыIэ Элайзи гуэлым и Iуфэм щрихьэлIащ дэтхэнэми сантиметр 350 - 370-рэ зи лъагагъ цIыхухъу 12-м я къупщхьэхэр зэрылъ кхъащхьэ. Австралием и Батерст къалэм и гъунэгъуу 1930 гъэм къыщагъуэтащ зи инагъыр сантиметр 365-м нэс цIыхухэм я щхьэ къупщхьэхэр. 1950 гъэм Аляскэм гъуэгу щызыукъуэдийхэм Iуащхьэ гуэрым къыщIатIыкIащ зи кIыхьагъымкIэ сантиметр 58-рэ, бгъуагъымкIэ сантиметр 30 хъу щхьэкъупщхьэ. Абы екIуэкIыу дзэ сатыр тIурытI Iутт. Псоми ятекIуэжащ Монголием къыщагъуэта къупхьэлъапщхьэхэр. Ахэр зеям метр 12 и лъагагът. Балхаш гуэл цIэрыIуэм и Iуфэхэм щарихьэлIащ метррэ ныкъуэм щIигъу лъакъуампIэхэм. Ахэр зеяхэм уапэщIэхуэну уи нэгу къыщIэбгъэхьэну къудейр шынагъуэщ. Дэ ди гугъэщ къэдгъэлъэгъуа щапхъэхэр а псэущхьэхэр щIыпIэ зэмылIэужьыгъуэ дыдэхэм зэрыщыпсэуами щыхьэт техъуэу. Дэнэ ахэр здэкIуар? Щхьэ кIуэдыжа?

А упщIэхэм жэуап ират пасэрей дин тхылъхэм. Абыхэм къыщыгъэлъэгъуащ Иныжьхэр дуней псор зэщIэзыщтауэ щыта псыдзэм итхьэлауэ. Ар икIи пэжым ещхьщ: шынагъуэ къэблагъэм зыхуагъэхьэзыракъым, я къарум щыгугъри, Iуэхур зыIутыр къащыгурыIуам кIасэ хъуакIэт. Мыбы дигу къигъэкIыжыркъэ «И инагъым хуэдиз и делагъщ» псалъафэр. Хэбгъэзыхьмэ, ди Нарт эпосми апхуэдэущ ахэр нэхъыбэу къазэрыхэщыр: езыхэр абрагъуэми, акъыл чэнжу, жыIэзыфIэщу. Псалъэм и хьэтыркIэ, КъуийцIыкIу тыншу къегъэпцIэф ахэр, Сосрыкъуэ цIэрыIуэри IэмалкIэ иныжьым токIуэ…

Псыдзэшхуэм хэкIуэдами, абыхэм ящыщу къела гуэрхэри щыIагъэнущ. Ахэращ курыт лIэщIыгъуэхэм къэсари. Ауэ ахэр зы зэман дунейм зэрытетам шэч къытрахьэжыркъым къэхутакIуэ куэдым. Уегупсысмэ, хэт атIэ тонн куэд зи хьэлъагъ мывэ джейхэмкIэ лъагэ дыдэу сэрейхэр дэзыщIеяр? Апхуэдэ ухуэныгъэхэу сыт хуэдиз къатIэщIа?

АрщхьэкIэ ахэри, археологие музейхэм щызэтрихьа иныжь къупщхьэлъапщхьэхэри, нэгъуэщI Iэджэри къищтэркъым иджырей щIэныгъэм. ЗэфIэува Iуэху еплъыкIэм тет еджагъэшхуэхэм кIэщIу паупщI: иныжьхэр щыIакъым, ахэр щыпсэуар таурыхъхэрщ, шыпсэхэрщ. Уеблэмэ, зи гугъу тщIы къупщхьэхэм хуэдэхэу къагъуэтхэр ябзыщI е ягъэс. Пэжщ, пэжщ: институт зыкъизыххэм ящыщ зым суд унафэкIэ ахъшэшхуэкIэ етхьэкъуауэ щытащ, апхуэдэ щыхьэтхэр мин бжыгъэкIэ щагъэсауэ сэтей къащIри. Сыт щIэныгъэлIхэм зыкъыщIратIэр? Псори къызэрыгуэкIщ: иныжьхэр яхэзагъэркъым цIыхум и къэхъукIам теухуауэ езыхэр зытет теорием. Ар мытэмэму къыщIэкIмэ, абы егъэщIылIауэ ирагъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэми шэч къытрахьэнущ. Хэт абы хуейр?

Мис апхуэдэурэ йокIуэкI зэкIэ.