УIэгъэ мыхъужын

 Ар IейкIэ ягу къинащ

ШыщхьэуIум и 30-м зы илъэс ирикъуащ СССР-м и япэ икIи иужьрей Президент Горбачев Михаил дунейм зэрехыжрэ. ЖыпIэ хъунукъым абы и фэеплъыр ди къэралым щагъэлъэпIауэ. И щхьэусыгъуэри гурыIуэгъуэщ: а цIыхум и къуаншагъэшхуэ хэлъу къалъытэ СССР лъэщыр зэрылъэлъэжам. Псоми ди дежкIэ ар мыхъужын уIэгъэ хъуащ. Зи гугъу тщIа махуэм ипэIуэкIэ цIыхухэм япкърыупщIыхьат зэрыщыту Урысей къэралыгъуэм и тхыдэм абы и Iэтащхьэу щытахэм хуащI пщIэр зыхуэдизыр къащIэну. Бжьыпэр зыубыдар Петр Езанэрщ - Урысейм и зыужьыныгъэм и лъэхъэнэщIэ къызэIузыхарщ. Абы къыкIэлъокIуэ Екатеринэ ЕтIуанэр. Илъэс 30-м щIигъукIэ Совет Союзым и пашэу щыта Сталин Иосиф а тIуми хуащI пщIэмкIэ къакIэрыхуу къыщIэкIащ. Брежнев Леонид еплIанэщ. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, езы СССР-р къызэзыгъэпэща Ленин Владимир хуащI пщIэр нэхъ инынут, абы урысей щIыналъэшхуэхэр хигъэхьэурэ Украинэр къызэримыгъэпэщамэ. Яхуэфэщэн увыпIэхэр яIыгъщ пащтыхь зыбжанэми Хрущев Никити. АрщхьэкIэ Горбачев Михаилрэ Ельцин Борисрэ пщIэ яхуэзыщIхэр мащIэ дыдэщ. Абыхэм СССР-р къызэтрагъэщэха къудейкъым, атIэ икIи цIыхухэр егъэлеяуэ къулейсыз ящIащ. ЦIыхухэр къэунэхуа «щIыпIэ пщтырхэм» куэду щыхэкIуэда къудейкъым, атIэ икIи наркотикхэмрэ фадэ нэпцIхэмрэ мин бжыгъэкIэ ягъэлIащ. АтIэ хэт хъуну апхуэдизу тхыдэм IейкIэ къыхэна Горбачев Михаил?

ЩIэдзапIэ

Дэ десэжащ ди гъунэгъу Ставрополь крайм щыщ Горбачев Михаил КПСС-м и ЦК-м и Секретарь нэхъыщхьэу хаха иужь ди къэралыр щыхупIэм хуишауэ зэрыжаIэм. ИкIи ар пэжщ, ауэ куэдрэ и гугъу ящIыркъым апхуэдэ лъагапIэм зэрыдэкIуея щIыкIэм. Ар насыпырыхь лотореем хуэдэу телъыджэщ. Псоми щыщIидзар 1947 гъэм и гъэмахуэм ВКП(б)-м и ЦК-мрэ СССР-м и Министрхэм я Советымрэ гъавэр кIэрыхуншэу икIи псынщIэу къехьэлIэжыным теухуауэ къыдагъэкIа унафэрщ. Мис а щхьэмыжищ щхьэкIэ цIыхухэр ягъэтIысу щыщыта зэманым. Дэфтэрым къыщыгъэлъэгъуат лэжьыгъэм къыхэжаныкIхэр зэрагъэпэжэнури. Гуэдз центнер мини 10 къыщIэзыIукI комбайнерым фIащынут Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь цIэр. Центр мини 9-м щIигъу къыщIиукIати, Ленин орден Горбачев Сергей иратащ, абы и дэIэпыкъуэгъу и къуэр Лэжьыгъэм и Бэракъ Плъыжь дамыгъэмкIэ ягъэпэжащ. ЖыIэн хуейщ дэIэпыкъуэгъухэм ящIэшхуэ зэрыщымыIар, абыхэм я нэхъыбэри комбайнерхэм я бынхэрт: трудодень нэхъыбэ унагъуэм къэкIуэн папщIэ хатхэрт. Михаил къылъыса орденыр и мыхьэнэкIэ ди къэралым щыетIуанэт. Иджы щIалэм и дежкIэ Совет Союзым еджапIэ нэхъыщхьэу итым я бжэхэр зэIухат. Ари экзаменыншэу щIэтIысхьащ. Абы къыдэкIуэуи партми хагъэхьащ. Михаил Москва къэрал университетым и юрфакыр къыхихат, зэрыщIэтIысхьэуи, ар курсым и комсорг ящIащ. Мыгувэу щхьэгъусэ хуэхъуащ Раисэ Максимовнэ. ЖыIэн хуейщ и адэ Сергейрэ и нысэмрэ нэмыплъ зрату зэрыщытар. Дипломыр къыIэрыхьа иужь и лъахэм игъэзэжащ, ауэ прокурорым и къуэдзэу щылэжьэну къыхуагъэлъэгъуа районым кIуэн идакъым, и узыншагъэр зэрымыщIагъуэм къыхэкIыу, и фызыр дохутыр кIэлъыплъыныгъэм щIэтын хуейуэ жиIэри. Комсомолым и Ставрополь къалэ комитетым лэжьэн щыщIидзащ. Абдеж къыщыгурыIуащ къулыкъум и IэфIагъыр, икIи ищхьэкIэ дэкIуеиным и къару псори ирихьэлIащ. Псом япэу хьэкъ щыхъуащ гумызагъэу, жыджэру зыкъигъэлъэгъуэн зэрыхуейр. ФэрыщIыгъэми хуэIэзэт. Пщэдджыжьым жьыуэ лэжьакIуэ кIуэрти, щIыхьэпIэм къытеувэрт къакIуэхэм, псом хуэмыдэу унафэщIхэм, яIущIэрт, гуапэу сэлам ярихырт. Ауэрэ къулыкъукIэ дэкIуейуэ щIидзащ. СССР-м и вагъуэр къуэзыгъэхьэжынум езым и вагъуэр къыщIэкIырт.

Жэрдэмырщ псом нэхърэ нэхъыщхьэр

Комсомолым, иужькIэ компартым сыт хуэдэ IэнатIэ щимыIыгъами, Горбачев Михаил псом япэ иригъэщыр жэрдэмырт. Абы сыт щыгъуи фIэфIт щIэ гуэр къыхилъхьэн икIи егупсысыртэкъым ар зэрыпхуэмыгъэзэщIэнум. Псалъэм и хьэтыркIэ, КПСС-м и Ставрополь крайкомым и япэ секретару щыту чэтхэм я пIэкIэ мэлхэм бетонкIэ гъэжа фермэхэр яхуригъэщIу хуежьащ. АрщхьэкIэ щагъэтыжын хуей хъуащ: абы емыса Iэщыр Iуей хъурт. Е, къэтщтэнти, Австралие жыжьэм щызекIуэ мэл гъэхъукIэм тригъэхьэну зэрыхущIэкъуар. Ар къызэрыгуэкIт: хъупIэр Iыхьиблу зэпыхукIати, мэлхэр щагъэхъурт зым ирагъэкIрэ адрейм ягъэIэпхъуэу. АпщIондэхукIи удзыр зэкIэлъыкIуэу къытеувэжырт. АрщхьэкIэ континент щхъуантIэм щыдурысыр дыгъэр уэру зытепсэ икIи уэгъур зыхуэлъэ тафэ щIыкIэхэм къыщемызэгъыу къыщIэкIащ. Зэгуэр ди къэралым егъэлеяуэ щагъэвуауэ щытащ ди гъунэгъу щIыналъэм и Ипатовэ районым къыщагупыса гъавэ IухыжыкIэщIэр. Ари зытещIыхьар къызэрыгуэкIт: комбайну яIэр зы хьэсэм хагъэхьэрти, псынщIэу зэщIакъуэрт, итIанэ нэгъуэщIым ейм хыхьэрт. А Ипатовэ "методми" гъащIэшхуэ иIакъым адрей кърахьэжьэ IуэхущIэхэми хуэдэу, арщхьэкIэ и къалэныр игъэзэщIащ: Iэуэлъауэшхуэ къикIащ.
 А псоми гу лъызытэр къыдэлажьэхэрт. ИщхьэкIэ щыIэхэм я дежкIэ Горбачев унафэщI губзыгъэт. Къэралым и унафэщIхэр загъэпсэхуну Кисловодск илъэс къэс къыщыкIуэкIэ, абыхэм яхуэзэрт икIи ар мыдрейм къигъэсэбэпырт ягу зригъэхьынымкIэ, жыджэру, акъылыфIэу зыкъигъэлъэгъуэнымкIэ. ИпэкIэ а Iэмалыр къагъэсэбэпат партым и ЦК-м и Политбюром хагъэхьахэу икIи ЦК-м и секретарь хъуахэу Суслов Михаилрэ Кулаков Федоррэ. Горбачев абыхэм ящхьэпрыкIыжащ.

ЛъагапIэм утетмэ…

КПСС-м и ЦК-м и Секретарь нэхъыщхьэ хъун папщIэ Горбачев Михаил къигъэсэбэпащ Iэмал зэмылIэужьыгъуэ дыдэхэр. Абы хузэфIэкIащ Политбюром хэт нэхъ щIалэхэр и телъхьэ ищIыни нэхъыжьхэр къызэтригъэувыIэни. А зэманым лъэкIыныгъэшхуэ зыбгъэдэлъа Громыкэ Андрей занщIэу жриIащ хамэ къэралхэм я правительствэхэм я лIыкIуэхэр зэрезэшар: пIалъэ кIэщIым СССР-м и Iэтащхьэхэу щы щIалъхьат. Абы къикIырт секретарь нэхъыщхьэу ныбжькIэ нэхъ щIалэ хэхын хуейуэ. Иужьрейм ар диIыгъащ. Совет цIыхухэми я гуапэтэкъым лIыжь сымаджэхэр къулыкъу нэхъ лъагэ дыдэм зэрагъэувыр. Абы къыхэкIыу куэд щыгуфIыкIат цIыху жан Горбачев Секретарь нэхъыщхьэу зэрыхахам. Апхуэдэу щыгугъырт яIэщIэужэгъуа зэхэтыкIэхэм къытекIыу ди къэралым зиузэщIыным. Дэнэ щащIэнт къапэплъэр?...
Арати, къэсащ перестройкэм (а псалъэр а зэрыщытым хуэдэу инджылызыбзэми хыхьащ), кIэ зимыIэж реформэхэм я лъэхъэнэр. ПIалъэ кIэщIым зихъуэжащ ди къэралым и теплъэм. Нахуагъэр (уигу илъыр къехьэкI-нехьэкI хэмылъу жыпIэнымкIэ хуитыныгъэр) къигъэсэбэпри, Совет властым гужьгъэжь хузиIэхэм ди псэукIэмрэ ди лъапIэныгъэхэмрэ хьэм ирагъэхьу хуежьащ. Республикэхэм къалъытэу щIадзащ къаритым нэхърэ дэтхэнэми къэралым нэхъыбэ хилъхьэу. ЩIыналъэхэм зэныкъуэкъухэр къыщыхъеящ.
 Къэрал щIыб политикэми узыщыгуфIыкI мыхъуну зэхъуэкIыныгъэхэр къыщыхъуащ. Варшавэ ЗэгурыIуэныгъэр зэбграутIыпщыкIыжащ, ауэ абы къыпэщIэт НАТО-р къызэтранащ ари зэбграутIыпщыкIыжыну КъухьэпIэм къигъэгугъа пэтми (псалъэкIэ). ГДР-р ФРГ-м хагъэхьэжащ, абы къулыкъу щызыщIа совет зауэлIхэр щыпсэуахэр пудыбзэу а къэралым иращэжри. А псори Горбачев Михаил иригъэкIуэкIа зэхъуэкIыныгъэхэм ящыщ Iыхьэ мащIэщ.

Ельциныр утыку къохьэ

Абы и щIыIужкIэ хуабжьу зэIыхьат СССР-м и экономикэр. Горбачев апхуэдизу зызыхуигъафIэ США-р Сауд Хьэрыпым гурыIуэри, дунейм щIыдагъэм и уасэр щрагъэхуэхащ. А зэманым арат Совет Союзым ахъшэ хэхъуапIэ нэхъыщхьэу иIэр. Тыкуэнхэм зыри щIэлъыжтэкъым. Мис мыпхуэдэхэм деж къыкъуэкI хабзэщ ныкъусаныгъэхэмрэ «щыщIэныгъэхэмрэ я къыщIэгъэщакIуэхэр». А къалэныр и пщэ дилъхьэжащ Горбачев къытеплъэ мыхъу Ельцин Борис. КПСС-м и ЦК-м и Пленумым гуащIэу къызэрыщыпсэлъам къыхэкIыу партым и Москва къалэ комитетым и япэ секретарь къулыкъум тригъэкIа иужь, абы мурад ищIат щытыкIэр къигъэсэбэпу ар лъэныкъуэ иригъэзыну икIи абы папщIэ хьэзырт сытри илэжьыну. Къэралым и Iуэхухэр нэхъри зэIыхьэху союз республикэхэм я унафэщIхэр Москва и унафэм нэхъ пэIэщIэ хъурт, абы едаIуэжыртэкъым. Пэжщ, щытыкIэр пхуэмыгъэзэкIуэжынтэкъым: екIуэкIа IэIэтым къигъэлъэгъуат совет цIыхухэм я процент 80-м щIигъур къэралыр къызэтенэным зэрителъхьэр. Ауэ абы нэгъуэщIу егупсысырт зи жагъуэ ящIа Ельциныр. Арати, 1991 гъэм дыгъэгъазэм и пэщIэдзэм цIэрыIуэ хъуа Беловеж мэзым щызэхуэсащ Урысейм, Украинэм, Белоруссием я Iэтащхьэхэр. Пэжу, иужьреитIым я мурадхэм занщIэу хыхьэртэкъым СССР-р якъутэжыныр. Украинэм и президент Кравчук Леонид щыгуфIыкIырт щIыпIэм щымымащIэ домбейхэм ещэкIуэну къылъыкъуэкIа Iэмалым. Шушкевич Станислав хущIэкъунут газым и уасэр Белоруссием хукIэрагъэхуну. Ауэ Ельциным псынщIэу псалъэмакъыр езым зыхуеймкIэ иIуэнтIащ. Махуэм щыри щакIуэрт, я гупхэр СССР-м и пIэкIэ къызэрагъэпэщыну СНГ-м и проектым елэжьырт. Дауи, щIызэгурымыIуэ Iуэхухэри къыкъуэкIырт, арщхьэкIэ ахэр тралъэщIэжырт. Мыпхуэдэхэм деж къагъэув хабзэщ: дыщызэгухьам дызэрыщытам хуэдэу дызыхэвгъэкIыж. Абы щыгъуэм Севастополи хэту Кърым хытIыгу ныкъуэр Урысейм ей хъужырт. Ар Кравчук имыдэмэ, Iуэхур къызэпыудынут. «Кърымри дэ къытхуэнэжрэ?» - щIэупщIащ сакъыу Украинэм и Iэтащхьэр. «Къыфхуонэж», - итыжащ жэуап Ельциным: а зэманым абы имыщIэн щыIэтэкъым Горбачев къулыкъур IэщIигъэкIыу езым властыр иубыдын папщIэ.
 А зэрыжытIам хуэдэу республикэхэр зэбгырыкIыжамэ, апхуэдиз зауэ-банэ щыIэнутэкъым.
Горбачев дежкIэ дгъэзэжынщи. Абы иджыри зы Iэмал иIащ СССР-р къригъэлыну. Белоруссием и спецназым (ар а мэзым кIуат къызэхуэсахэр ихъумэн щхьэусыгъуэкIэ) и унафэщIым Кремлым хъыбар иригъэщIащ Беловеж щызэхащIыхьамкIэ, ар хьэзырт щыри игъэтIысыну. АрщхьэкIэ Горбачев идакъым еIусэну: щышынэрт кърикIуэнкIэ хъунухэм.
АдэкIэ Iуэхухэр зыхуэкIуам дэ дыщыгъуазэщ..
Аращи, Горбачев СССР-р лъэрымыхь дыдэ ищIащ, Ельциным ар иукIыпащ.