Сытыр нэхъ Iей?

Къуажэ гуэрым унагъуэшхуэ, зэкъуэшыбэу щыпсэурт. ПщэфIапIэ закъуэм щIэмышхыкIыжыф щыхъум, я лэгъупIэмпIэхэр щхьэхуэ ящIами, пасэм хабзэу зэрыщытауэ, я адэжь пщIантIэр я зэхуэдэт.

Зэкъуэшхэм ящыщ ЕмтылIи и щIыгу Iыхьэр щхьэхуэу, унагъуи ищIауэ дэст а пщIантIэшхуэм. Адыгэ лъхукъуэщохэм зэрахабзэу, ар, жэщи-махуи зэрыжаIэу, щIым телэжьыхьырт. И IэбжьанипщIымкIэ хэгъэнауэ, пщIэнтIэпсым и пщIэри, гъавэ хьэдзэм и хьэлъагъри, и уасэри фIыуэ зыщIэхэм ящыщт.

ЕмтылI шхэну тIысыху, зэпымыууэ Тхьэ елъэIурт:

- Я, дэ ди Тхьэ! Хэку къэзэуатымрэ къуажэ къэзэуатымрэ дыщыхъумэ, - жиIэу.

АпщIондэху, и щхьэгъусэ Гуэсэхъу зэгуэпырт: «Мы лIы мыгъуэр унагъуэм и къэзэуатми щихъумэну Тхьэ елъэIуркъым!» - жиIэу.

Апхуэдэу екIуэкIыурэ, бзылъхугъэм и бзаджагъэр къытокIуэри, мурад ещI Хэку-къэрал къэзэуатымрэ унагъуэ къэзэуатымрэ дэтхэнэр нэхъ Iейми и щхьэгъусэр Iуигъэплъэну. Махуэ гуэрым ЕмтылI вакIуэ дэкIауэ, Гуэсэхъу хьэблэ щIалэ цIыкIухэр къызэхуешэсри, яжреIэ:

- ЦIыкIухэ! Бдзэжьей сигу къэкIащи, нэхъ ин дыдэр къэзубыдым ахъшэ нэхъыби естынущ!

Сабийхэр псыхъуэм зэрыдохьэри, шэджагъуэ хъуху бдзэжьей йощэ. Къаубыдар фызым къыхуахь. Мыдрейм сабийхэм, гукъанэ ящIу, я адэ-анэм жрамыIэжын щхьэкIэ, къахьа псори къещэху. Бдзэжьей нэхъ ин дыдэр къещтэри, и щхьэгъусэм шэджагъуашхэ зэрыхудих матэм ирелъхьэ.

ЕмтылI здэвэр жыжьэ дыдэтэкъыми, махуэ къэс гъуэмылэ хуабэ худихыурэ игъашхэрт. Бзылъхугъуэ щхьэзыфIэфIым ар игу иримыхьми, зэмыбэкъуэфын пщэрылъ къыщищIат и щхьэгъусэм. Ноби худех. Ауэ ипэхэм хуэдэу ар вакIуэлIым зэуэ бгъэдыхьакъым. Хьэсэпэ нэхъ жыжьэмкIэ къыпекIухьри, ЕмтылI ивхэм къыщригъэгъазэкIэ блэмыкIыфыну, бдзэжьей пIащэшхуэр вагъэм делъхьэ. Езыр, япэхэми хуэдэу, къуацэ гуэрэным щIэтIысхьащ, лIым пэплъэну.

ЕмтылI къэгъэзапIэм носри, зэужьым (вагъэмбэкъу) дэлъ бдзэжьей хужьышхуэм гу лъитауэ къоувыIэ, илъагъу телъыджэм и щхьэм щIигъэпIастхъэу. Сыт хуэдэ лъэныкъуэкIэ емыгупсысами, абы къыхуэщIакъым а бдзэжьейр абдежым къызэрыдэхута щIыкIэр. И щхьэгъусэм хьэгъэщагъэ къыкIэлъызэрихьауэ ауи игу къэкIыххэкъым, абыкIэ къакIуэу илъэгъуатэкъыми.

Сытми лIым выхэр щIитIыкIщ, бдзэжьейр къищтэри, и щхьэгъусэм дежкIэ иунэтIащ, къехъулIа телъыджэр хуигъэщIэгъуэну. Модрейри щыст, мащэ ихуа джэду хуэдэ, щэху зищIауэ. ЕмтылI къыбгъэдыхьэу, абы иIыгъ бдзэжьеишхуэр щилъагъум, тхьэгъэпцI куэфауэ зыкъыхуещIри, икъукIэ игъэщIэгъуафэ зытрегъауэ.

Телъыджэ къащыхъуам кIэрысу, махуэр ягъэкIуэнт? Тхьэм къарита ерыскъым емылъэпауэу, пщыхьэщхьэшхэу хуигъэхьэзырыну фызым къыжреIэри, къеутIыпщыж.

Фыз нэлатри щIэущыкIыу къокIуэж, и мурад бзаджэр къехъулIауэ къилъытэу. ВакIуэлIри и зэужьым доувэж.

Гуэсэхъу сабийхэм къаригъэубыда бдзэжьейхэр зэхигъажьэри, езым зигъэтхъэжащ, ауэ ЕмтылI пщыхьэщхьэм къыдыхьэжу бдзэжьейм щыщIэупщIэм, ауи зытригъэхьакъым, бдзэжьей гугъу зэхимыхауэ жиIэри.

- А, сыхьэт махуэм ежьэн, зэужьым къыщызгъуэта бдзэжьеишхуэр си IэкIэ уэстри къозгъэхьаи, пщыхьэшхьэшхэу схуэбгъэхьэзырыну! – жеIэ ЕмтылI, и щхьэгъусэм и «щыгъупщэкIэ» хъуам зыри химыщIыкIыу.

- А сымыгъуэт, сыгущэт! Сыт бдзэжьей? Зэужьым бдзэжьей къыдэкIыу хэт илъэгъуа? Куэд щIа уздэвэм бдзэжьей къыщIэбвыкI зэрыхъурэ? Доунэхъу, уи щхьэм зыгуэр къыщыщIауэ пIэрэ? – жеIэ фыз хьилэшым. Модрейри езым жиIэм тетщ. Апхуэдэу зэдауэурэ куум зэрыхогъэхьэ. ЛIым хуэмышэчыжу къэплъын щIедзэри, фызым трекъузэ.

Гъэсэхъу щIопхъуэри, и пщыкъуэхэм гуоуэ яхолъадэ:

- Дыунэхъужащ, дысэхыжащ, фи къуэшым зыгуэр къыщыщIа сфIощI! Здэвэм, къигъуэта бдзэжьей гуэрым и гугъу ещI, «ар схуэбгъэжьакъым!» жеIэри, сыщIехуэ. ПсынщIэу фынакIуэ!

Iуэхум зыри хэзымыщIыкI ЕмтылI и къуэшхэр къызэхуосри, къыпоупщIыхь. Я къуэшым ярита жэуапыр щызэхахкIэ:

- Тхьэ доIуэ, нысэм жиIар пэжкIэ! Мы тлъагъум и щхьэр зэкIуэкIащ, - жаIэри, зы гъуанэ цIыкIу фIэкIа, нэгъуэщI нэхъ нэху дэдзыпIэ зимыIэ пэш пыщIыкIым щIадзэри, бжэр ягъэбыдэж. ЕмтылI сыт хуэдиз яжримыIами, и къуэшхэм я фIэщ хъуакъым. АпхуэдизкIэ фIэщщIыгъуейт бдзэжьейр щIым къыщIэбвыкIынри.

Сытми, хьэкъи-лажьи зимыIэ щIалэжьыр пыщIыкI кIыфIым щIэсащ жэщищ-махуищкIэ, пхыгъэмба гъуанэ цIыкIумкIэ хурэ псырэ ирату. ЕплIанэ махуэм Гуэсэхъу а пхыгъэмбам къыIуувэри, ЕмтылI къеупщIащ:

- Сыт нэхъ Iей, лъхукъуэщо, Хэку-къуажэ къэзэуатымрэ фыз-унагъуэ къэзэуатымрэ? Хэку-къуажэ къэзэуат ухэхуамэ, къыплъыс уи Iуэху-уи Iыхьэ хэпщIыхьырти, уи унэ укъинэжт. Иджы унагъуэ къэзэуатым ухэхуащи, мис, делэщым уашэну уи къуэшхэм загъэхьэзыр. Дэра нэхъ Iейр?

ЕмтылIи, хьилагъэ зыхелъхьэри:

- Тхьэ соIуэ, фыз, Iэмал бзаджэ укъысхуекIуакIэ! Дауэри къэбгупсыса апхуэдэр? Иджы си фIэщ мэхъу унагъуэ къэзэуатыр зэрынэхъ шынагъуэр! – къыжреIэ. Фызми, езыр зыхуейр зыIэригъэхьауэ къилъытати:

- Аращ-тIэ, фыз Iущым зэи упемыуэ! Ар гъащIэ дерс пхуэхъунщ, - жеIэри, лIыр къыщIегъэкIыж. ЕмтылI, и фызым пэмыпсэлъэжу, махуэм тыншу зэхегъэкI бдзэжьейм и Iуэхур къыздежьари, зэрыхъуари. ЩIалэ цIыкIухэри къегъуэт, япоупщIыхь. Псори жаригъэIа иужь, ныщхьэбэ я деж къыщызэхуэсмэ, IэфIыкIэ къахуигуэшыну къегъэгугъэ.

Пщыхьэщхьэм и къуэшхэр къыщекIуэлIэжым, щIалэ цIыкIухэр и щыхьэту, ЕмтылI яжриIащ бдзэжьейм и Iуэхур ипэжыпIэкIэ къызэрекIуэкIар, фыз ерум зэхилъхьа хъуагъэщагъэм и зэранкIэ вэгъуэ махуиплIыр зэрыфIэкIуэдар.

- Дауэ фыхэплъэрэ мы Iуэхум? Губгъуэм вэуэ ит лIым апхуэдэ «щхъухь» хузэхэзылъхьам дызэфIигъэкIуэдыфынукъэ? – захуегъазэ.

- Адыгэхэм сыт щыгъуи псалъэжьу къыддокIуэкI «фызым игъэпуда лIыр къуажэми къахуэIэтыжкъым!» жыхуиIэр. Уэ ди деж накIуи, жэщыр щих. Езыр нэху къыщекIым фIэмыкIыу, уи лэгъунэр нэщI кърещIыж. Дыхуэныкъуэжкъыми, и щхьэр зригъэзынумкIэ хуитщ. Уэри, ЕмтылI, допхъэшэкIащи, «жэм лъакъуэ шкIэ иукIыркъым!» - жи, дэнэ дыпхьыжын? Къытхуэбгъэгъунщ! Хуабжьу хуэIэзэу зэхилъхьат мы бзылъхугъэ нэлатым и «щхъухьыр». Умыгузавэ! ДыуиIэу, угузавэ хъурэ! «Щхьэр псэумэ, пыIэншэ хъуркъым», пэщхьагъ тынши бгъуэтыжынщ! Сэ аращ си унафэр. Адрейхэр дауэрэ феплърэ? – жеIэр нэхъыжьым. Къуэшхэри, тIэкIу гупсыса иужь:

- Уи унафэр захуэщ, ар бдыдощтэ! Ауэ ар зэхэзыщIыхьам сыт и жэуап? - жеIэр къуэш курытым. Гуэсэхъу зыхуагъазэ.

- Тхьэ фэ жыфIэнум фыхуиткIэ, ауэ цIывым хуэдэу жэщи-махуи щIым хэс, ебзымэмрэ шы пщIэнтIэпсымэмрэ зыкIэрымыкI зэкъуэшыжь къомымрэ сэрэ дызэрызэхуэмыфащэр унагъуэм сыкъыщихьа тхьэмахуэм щыщIэдзауэ сщIэтэмэ! Гува-щIэхами апхуэдэу зэрыхъунур сщIэрти, аращ лъхуэн-пIэнми сыщIыхэмыхьар. Зэпыту фыкIуэ! - къажреIэ.

- ЩIым телэжьыхьхэмрэ Iэщ зыгъэхъухэмрэ я пщIэнтIэпс хьэлэлращ фэри фхуэмыфащэр! «Уэркъыжьрэ дыгъужьрэ ныбжьэгъу пхуэхъунукъым!» бжесIатэкъэ, ЕмтылI, мыр пашэгъу щыпщIым. Узейхэм хъер уахухъу! – жеIэ нэхъыжьым.

- КъызжепIат, нэхъыжь. Ауэ арагъэнщ «лъагъуныгъэр нэфщ!» - щIыжаIар, уи унафэр си унафэщ! И бэлыхьи и шэлыхьи сыхуейкъым, езым ейуэ илъытэр ирещти, и унэ зрегъэгъуэтыж. Хэку-къуажэ къэзэуат къэхъумэ, ар къэзыIэтыр бийщи, абы Iэщэрэ лIыгъэкIэ поув. Унагъуэ къэзэуат къэзыIэт бзылъхугъэм унагъуэр зэкIэрызыгъэпщIэн шхэпс хэлъкъыми, абы зэман щIытебгъэкIуэдэжын щыIэжкъым, - арэзы тохъуэ ЕмтылIи. (ГъэкIэщIауэ).

ЖызыIэжар зеикъуэдэс (Къэрэшей-Шэрджэс) Хъуэц Ехьящ, 1996 гъэ.