Лъэужь дахэ къэзыгъэна

КъБР-м и профессиональнэ музыкэ гъуазджэм и лъабжьэр зыгъэтIылъахэм ящыщ, лъэпкъ макъамэм и классик Балэ Мухьэдин къызэралъхурэ илъэси 100 ирокъу.

Къэралым и зэман нэхъ гугъухэм хэпсэукIа композиторыр гъэунэхупIэ куэдым пхыкIащ. Курыт еджапIэр къиухагъащIэу ар 1941 гъэм дыгъэгъазэм Хэку зауэшхуэм кIуащ. Музыкант ныбжьыщIэр 115-нэ дивизэм и макъамэ взводым и нэхъыщхьэу икIи и накъырапщэу хахащ. Шуудзэр зэхакъута нэужь, къэна зауэлIхэм унэм къагъэзэжащ. И узыншагъэр зэфIигъэувэжа нэужь, Балэм аргуэру фронтым игъэзэжащ. Зи анэр дунейм ехыжа, къуэш нэхъыжьхэу Iэубэчыррэ Хьэжбэчыррэ Хэку зауэшхуэм хэкIуэда Мухьэдин я унагъуэ жьэгур зауэм дэужьыхыжауэ къилъытэрт.

1946 гъэм унафэ къащтащ адыгэ оперэ къызэрагъэпэщыну икIи абы хагъэхьэнухэр Ленинград консерваторэм макъамэ гъуазджэм щыхурагъэджэну. Консерваторэм и ректорыр зи пашэ къэпщытакIуэ гуп шыщхьэуIум Налшык къакIуэри, макъамэм зэфIэкI щызиIэ щIалэгъуалэр зы мазэм къриубыдэу къыхахащ. Ленинград еджакIуэ ягъэкIуа гупым Балэри яхэхуащ, сыту жыпIэмэ, курыт еджапIэм зэрыщIэс лъандэрэ абы макъамэр и Iэпэгъут, школым щекIуэкI зэхыхьэхэм жыджэру зыкъыщигъэлъагъуэрт, Музыкэ школыр къиухауэ 1937 гъэм Кэнжэ къуажэм езыр-езыру къыщызэрагъэпэща духовой оркестрми хэтт. Гупым щыщ студентхэр макъамэ Iэмэпсымэхэм, оперэ уэрэдхэр жыIэным, режиссёр, дирижёр, композитор, хормейстер IэщIагъэхэм хурагъэджащ.

Республикэм къагъэзэжа нэужь, абыхэм щIыналъэм макъамэ гъуазджэм и лъабжьэр щагъэтIылъащ. Балэм и Iэдакъэ къыщIэкIа лэжьыгъэхэр - уэрэдхэмрэ романсхэмрэ - классикэ лэжьыгъэу къалъытащ. Иджыри консерваторэм щыщеджа илъэсхэм абы зэфIэкI зэрыбгъэдэлъым гу къылъатат. Ещанэ курсым щыщIэсым Мухьэдин и Iэдакъэ къыщIэкIа лIыхъужь уэрэдхэр, романсхэр, хормейстер зыщIыгъу хорым папщIэ итха лэжьыгъэхэр ягъэзащIэрт. Композиторым макъамэ щIилъхьащ КIыщокъуэ Алим и псалъэхэр зыщIэлъ «В память поэту» уэрэдым. Нобэр къыздэсым щIэупщIэ иIэщ Ефэнды Джылахъстэн и лъэIукIэ Балэ Мухьэдинрэ Къардэн Хьэсэнрэ адыгэбзэкIэ зэдатхауэ щыта «Мадинэ» япэ лъэпкъ оперэм. Япэ дыдэу 1970 гъэм ягъэлъэгъуа а лэжьыгъэр Къэбэрдей-Балъкъэрым и лъэпкъ оперэм и тхыдэм щIэдзапIэ дахэ хуэхъуащ. Абы партие нэхъыщхьэхэр щагъэзэщIащ Бэгъуэтыж Светланэ, Жылокъуэ Мухьэмэдин, ПащIэ Ахьмэд, Бэрэгъун Владимир сымэ. Балэ Мухьэдин и хъуэпсапIэ нэхъыщхьэр - лъэпкъ оперэ республикэм къыщызэгъэпэщыныр - къехъулIащ.

Балэ Мухьэдин и ныбжьэгъуу щытахэу, макъамэ гъуазджэм, щэнхабзэм и лэжьакIуэхэу Ефэнды Джылахъстэн, ХьэIупэ ДжэбрэIил, Молэ Владимир, Къардэн Хьэсэн сымэ, нэгъуэщIхэми къаIуэтэж. Балэ Мухьэдин цIыху нэфIэгуфIэу, сабийхэр фIыуэ илъагъуу, макъамэм зэфIэкI ин щиIэу, гушыIэ хэлъу, хьэл-щэн дахэхэр зыдэплъагъуу щытащ.

Дзэ Плъыжьым хэтахэм ящыщу Хэкум и епцIыжакIуэу НКВД-м и лэжьакIуэхэм къалъыта куэдым яхэту 1949 гъэм щIышылэм и 14-м Балэ Мухьэдини ягъэтIысащ. Караганда и шахтэхэм ар илъэситхукIэ щылэжьащ. Балэр зыхэхуа лагерым духовой оркестр щылажьэт. Макъамэрат абы щыгъуэ композиторым гъащIэм и гугъапIэ къезыту иIар. Сталиныр дунейм ехыжа нэужь, Балэ Мухьэдин щхьэхуит къащIыжащ. Республикэм къигъэзэжа нэужь ар духовой оркестрым, Япэ сабий музыкэ школым щылэжьащ. I957 гъэм Балэ Мухьэдин Ленинград консерваторэм щIэтIысхьэжри и щIэныгъэм щыпищэжащ. Композиторым и творчествэм нэхъыщхьэ дыдэу щыпхыша хъуар зауэращ. 1963 гъэм абы и Iэдакъэ къыщIэкIащ «Вечно живые» реквиемыр.

Лъэпкъ макъамэм хэлъхьэныгъэфIхэр хуэзыщIа, абы зезыгъэужьа Балэ Мухьэдин лъэужь дахэ къэзыгъэна композиторщ. Кэнжэдэсхэр, и благъэхэр, Iыхьлыхэр ирогушхуэ абы и уэрамхэм ящыщ зым и цIэр зезыхьэ, я жылэм, Урысейм, Совет Союз псом цIэрыIуэ щыхъуа я къуажэгъум.