Лъэпкъ къуэпсыр зэпещIэж

УафэхъуэпскIым идза щыблэр IэубыдыпIэншэу щIылъэм къохуэхри, зылъэIэсыр еущыкъуей. Кавказым щыпсэу лъэпкъхэм апхуэдэу къатехуат Урыс-Кавказ зауэр. Ди адыгэ лъэпкъри дунеижьым и дурэшхэм дикъухьат. Зы адэ-анэм къалъхуахэр зэлъэмыIэсыжыфу хамэ къэралхэм игуэша хъуауэ, лъэпкъ къуэпсхэр зэпычауэ нобэр къыздэсым йокIуэкI. Я щхьэ хуимыту хэкур зрагъэбгына ди адэжьхэр куэд щIащ дунейм зэрехыжрэ. Анэ бгъафэм щIача сабийуэ, хэкум къыхуэпабгъэу я дунейр яхьащ. Абыхэм яхузэфIэкIар зыщ, я щIэблэм уэсят къыхуагъэнэнырщ: «Хэкужьым вгъэзэж, къуэш-шыпхъухэр къэвгъуэтыж, адэ лъапсэжь фекIуэлIэжи, лъэпкъыр зыуэ фугъуеиж».

Тхьэм и шыкуркIэ, нобэ а Iуэхум хуэлажьэхэр ди мащIэкъым. Хэкужьым къэзыгъэзэжыну хуейхэм ядоIэпыкъу КъБР-м и Правительствэр, Дунейпсо, Къэбэрдей Адыгэ Хасэхэр, «Пэрыт» зэгухьэныгъэр. ЗэрахузэфIэкIкIэ абыхэм щIэгъэкъуэн яхуохъу. Ди щIэныгъэлIхэм, журналистхэм дуней псом щикъухьа адыгэхэм я Iуэху зыIутым дыщагъэгъуазэ, лъэпкъхэм я зэпыщIэжыныгъэхэр зэIуащэж. ЛъэпкъылI нэскIэ узэджэ хъунухэри къоунэху. Апхуэдэхэр ди мащIэкъым Шыгъушэхи. Нэхъ къыхэзгъэщыну сыхуейт егъэджакIуэу илъэс куэдкIэ лэжьа Шыгъушэ Алий, «Си лъэпкъыр – си къежьапIэр» тхылъыр зи IэдакъэщIэкI, Шыгъушэхэ я зэгухьэныгъэм и тхьэмадэ, щIэныгъэлI Шыгъушэ Хьэбил сымэ. Нобэ къытхэмытыжми, ди лъэпкъым и цIэр фIыкIэ игъэIуащ ЩIДАА-м и академик, медицинэ щIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор Шыгъушэ Хьэсэн.

Си тхыгъэр зытеухуа Шыгъушэ Хъусен Iэмин и къуэри «И лъэпкъым щхьэкIэ зригъэукIынщ» зыхужаIэхэм ящыщщ. Хъусен Новороссийск  (ЦIэмэз) къалэм щопсэу, хьэрычэтыщIэщ, сытым дежи и мылъкум псапэ хищIыкIыу апхуэдэщ, псом нэхърэ нэхъыщхьэращи, лъэпкъ Iуэхур зи гъащIэм гуэзыухуанэщ.

Шыгъушэхэ куэд щIауэ ди мурадт дэнэ щIыпIэ щыпсэу псори зэпытщIэжыныр. Ди республикэм и къалэхэм, къуажэхэм щыпсэу Шыгъушэхэр зэщIэгъэуIуэныр Iуэху гугъутэкъым.  Лъэпкъым и щIэдзапIэр къыздежьэ Адыгеймрэ Шэрджэсымрэ лъэужьыр щыхэгъуэщэжати, зэрыщIэныгъэ лъэпкъ дяку дэлъыжтэкъым. Ахэр къэлъыхъуэнымрэ зыщыпсэу щIыпIэр къэхутэнымрэ зэман хуейти, зи пщэ дэзылъхьэн къытхэкIыртэкъым. «Iуэху мыублэ блэ хэсщ» жыхуаIэращи, абы иужь ихьащ ЦIэмэз щыпсэу щIалэр. Хъусен и лэжьыгъэм зыкъыдигъахуэурэ Шыгъушэхэ къигъуэтыжащ. Ахэр дэсщ Адыгэ Республикэм щыщ Блашэпсынэ (унагъуэ 15), Куэшхьэблэ (унагъуэ 17), Хьэтэжьыкъуей къуажэхэм, Мейкъуапэ къалэм. Къэрэшей-Шэрджэсым хыхьэ Зеикъуэ къуажэм щыпсэухэр Черкесск Iэпхъуауэ къыщIэкIащ. Хъусен абыхэм запищIащ икIи я къекIуэкIыкIар зригъэщIащ.  Адыгейми, Шэрджэсми, Къэбэрдейми щыпсэу Шыгъушэхэр иджы дызэкIэлъокIуэ, дызэлъоIэс. Тыркум щыIэхэм пыщIэныгъэшхуэ яхудиIэкъым, яхэтщIыкIри мащIэщ. Хэт абы япэу Iэпхъуар? Сыт лъэхъэнэ щыIэпхъуар? Дэ дыкъызытехъукIыжа Исмел къуэш иIауэ пIэрэ? А упщIэхэм я жэуапыр зэрыдмыщIэр ди гукъеуэу дыкъекIуэкIырт. А Iуэхуми иужь ихьащ Хъусен, Тыркум кIуэ ди лъэпкъ лъагъуэр къихутэжащ. Алий и тхылъым щитхат Урыс-Кавказ зауэм щыгъуэ лъэужьыншэу кIуэда Хьэжы-Алий Тыркум кIуауэ шэч ищIу. Абы и пэжыр къахутэфатэкъым. Хъусенрэ Хьэбилрэ мурад ящIащ ар зэхагъэкIыну. Мы Iуэхум зы лъэпощхьэпо хэлът – Тыркум щыIэ ди къуэшхэр езыхэр ШыгъушэкIэ зэджэжми, зэрахьэр абы къыщыфIаща Щокъарэ унэцIэрт.

Хъусен  ди лъэпкъ дамыгъэр дахэу зытещIыхьа адыгэ ныпыр здихьри, и унагъуэр щIыгъуу Тыркум кIуащ. А къэралым щыIэ ди къуэшхэр гуапэу къапежьащ Хъусен и унагъуэм. Кхъухьлъатэр щетIысэхар Къайсэр къалэрат, абы километрищэкIэ пэжыжьэ ХьэтIохъущыкъуеижь (Ехья-бей) къуажэм Шыгъушэхэ  зэхуэсауэ Хэкужьым икIахэм къежьэрт.

- Адыгэ фащэ тщыгъыу сэрэ си къуэ Астемыррэ машинэм дыкъыщикIам, япэу си нэр зыхуэзар ахэр зыщIэс ухуэныгъэм и щхьэм акъужьым игъэбырыбу фIэлъ  ди лъэпкъ дамыгъэр зытет щэкI плъыжьырщ, - игу къегъэкIыж Хъусен. - Сэ си нэпсхэр нэм къыщIэуват, ауэ къэтэджу къыспежьа нэхъыжь жьакIэхухэмрэ бзылъхугъэхэмрэ щыслъагъум зызубыдыжащ. Абыхэм сыт хуэдиз гуфIэгъуэ я нэгум къищрэт! ЗыкъытщамыгъэнщIу къытрагъазэурэ IэплIэ къытхуащIырт, зэадэзэкъуэм тщыгъ адыгэ фащэм Iэ къыдалъэрт. ШыгъупIастэ зытелъ Iэнэр къагъэуващ. Iэнэм къыщыдбгъэдэсащ нэхъыжьфIхэу Шыгъушэхэ Мухьэмэтрэ Бэдрийрэ.

Хъусен нэхъыбэрэ и псэлъэгъуу щыта Хъеруйлаи адрей  нэхъыжьхэми зэрыжаIамкIэ, Хэкужьым икIыу Тыркум кIуар Мусэбийщ. И къуиплIыр щIыгъуу ар гъуэгу техьащ (бынхэм я анэм и цIэр ящIэжыркъым). Ахэр Хьэжы-Алий, Хьэжумар, Исмэхьил сымэт. ЩIалэ еплIанэр абыхэм я гъусэу Тыркум щIынэмысам и щхьэусыгъуэр ящIэркъым.  

- Шыгъушэ Алий и тхылъым зи гугъу щищIа Хьэжы-Алий Хэкужьым къигъэзэжри, илъэс нэхъ зимыIэжьэу аргуэру Тыркум игъэзэжауэ щытащ, - къеIуэтэж адэкIэ Хъусен. - Хамэ щIыпIэр псэупIэ зыхуэхъуахэм я гугъэр хахыртэкъым Къэбэрдейм къэкIуэжыну, ауэ абыкIэ хъыбарыфI къызэримыIукIым тригъэгушхуэхэртэкъым. ВластыщIэ къэунэхуам мылъку зыбгъэдэлъым трахыу, дин лэжьакIуэр зэхэзехуэн ящIу щызэхахым, я гугъэр хахыжри, щIыпIэм зэрызыщагъэбыдэным иужь ихьащ. ЗэрымыгъэкIуэдын, зэрыIыгъын папщIэ ХьэтIохъущыкъуейм икIахэм ХьэтIохъущыкъуеижь, ХьэтIохъущыкъуей ЦIыкIу жылэхэр яухуащ…

Тыркум щыпсэу Шыгъушэхэ я тхыдэр  нэсу къэхута хъуакъым, ахэр унагъуэ 50-м щIегъу. УнэцIэ хьэхур (Щокъарэ) яхъуэжурэ я адэжьхэм зэрахьар къащтэж. Тыркум щыпсэу Шыгъушэхэм яхэткъым щIэныгъэ, IэщIагъэ зимыIэ.

Шыгъушэ Хьэбас.