«СОГЪЭЩIАГЪУЭ СЫЗЭРЫДЭСЫФЫР»

   ХьэIишэт зикI и гур щIэпыIэркъым унэм - дунейр щыуэфIхэм къыщIокIри пщIантIэм дэт тIысыпIэм щотIысэх.  ГъащIэ гъуэгуанэшхуэ къэзыкIуа цIыхубзым игу къигъэкIыжын и мащIэ - и сабиигъуэр, фызабэу къанэу гугъуехьыр зи натIэу къэгъуэгурыкIуа и анэр, школым щигъэкIуа илъэсхэр. Сыту щIэхыщэу блэлъэта а зэманыр. Сабий иригъэджэну япэ дыдэу класс бжэщхьэIу щебэкъуа махуэмрэ нобэмрэ я зэхуаку дэлъщ илъэс 65-рэ. АтIэми а зэманыр напIэдэхьеигъуэу къызэринэкIа къыфIощI. А здэщысым еджакIуэ цIыкIухэр блэкI-къыблэкIыжу илъэгъуамэ, я макъ   зэхихамэ, ХьэIишэт нэщхъыфIэ къохъу икIи мазэ бжыгъэ ипэкIэ къызыпэрыкIа IэнатIэр, иригъэджа сабийхэр и нэгу къыщIоувэ, абыхэм яхэту къызыфIегъэщIри, пхужымыIэным хуэдизу дэрэжэгъуэ ин егъуэт.      

     ХьэIишэт ищIэжыркъым и адэр - Ехъутэныдж Дин. Абы  щыгъуэ  ар  сабий  дыдэт.  Бийр ди хэкум къыщытеуам   фронтым япэу дашахэм яхэхуат и адэр. Унагъуэм иужькIэ къащIащ Дин и Iуэху зэрыхъуар: гъэрыпIэм ихуэри,  абы иужькIэ и хъыбари и шыбари къэIужакъым. Сыт ищIэнт бынищ къызыхуэна анэм - и бгыр щIикъузэри, гугъуехьыр и натIэу лэжьащ, и сабийхэм я ныбэ имыгъэныкъуэу, шэджэладжэу  димыгъэту.

     ХьэIишэт  зэрыцIыкIурэ  ехъуапсэрт  школым  кIуэ  нэхъыжьыIуэхэм. ИкIи апхуэдизу еджэным зи нэ къыхуикI и сабийр анэм ешэри щIегъэтIысхьэ япэ классым - ХьэIишэт нэхърэ нэхъ цIыкIуи нэхъыщIи яхэмыту. Илъэсихт  зэрыхъур. Уеблэмэ  япэ  урокым  зэфIэту  егъэджакIуэм  жиIэм едэIуауэ  щытащ,  партэм  къыдэщыртэкъыми. 

    Еджэну, и щIэныгъэм хигъэхъуэну, нэхъыбэ зригъэщIэну  зи нэ къикIыр щхьэусыгъуэ лъыхъуэркъым - унагъуэм сыт хуэдэ къалэн и пщэ къыщыдэхуэми, абы щхьэкIэ и дерсхэр Iэпэдэгъэлэл ищIыркъым.  И  анэр жьыуэ  дэкIа  нэужь, зэфIигъэкIын  хуейуэ  Iуэху  зыкъом  къыпэплъэрт  хъыджэбз  цIыкIум.  Уеблэмэ, блэкIми-къыблэкIыжми ягъэщIагъуэу, я унэшхуэм сэху щрит щыIэт.

      И  егъэджакIуэ  псори  къыхуэарэзыуэ  фIы  дыдэу еджащ  Ехъутэныджхэ  я пхъур. Школым  сыт хуэдэ  Iуэху  къыщрахьэжьэми  жыджэру  хэтащ,  уеблэмэ  я  классым  и  старостэуи  щытащ.

    7-нэ  классыр къеухри педучилищэм  макIуэ  ХьэIишэт. Ари къызэренэкI нэхъыфI дыдэу еджахэм ящыщу.  Училищэ нэужьым абы и мурадащ и щIэныгъэм адэкIи хигъэхъуэн хьисэпкIэ еджапIэ ищхьэм кIуэну, арщхьэкIэ и анэм къыхуидакъыым, «лажьэ», жери. Арати, егъэджакIуэу мэув Вольнэ Аул дэт 17-нэ школым - пэщIэдзэ класс къыIэщIалъхьэри. Абы и  Iуэху  бгъэдыхьэкIэр гъэщIэгъуэнт. Япэ классым къыщIэтIысхьа цIыкIухэм хьэрфхэр щаригъащIэкIэ, тетрадым ит линэм хуэдэ доскам мелкIэ къритхъэрт. А иритхъам хьэрфитI иритхэрти, абы   ещхьыркъабзэу я тетрадхэм иратхэну яхуигъэувырт. Урок псом хьэрфитI. ИкIи зи хьэрфхэр къуэбэбжьабэхэм яйр тэмэм, я хъэтIыр дахэ хъуху заригъэлIалIэрт.

   Сабийр  тэмэму  еджэн,  жыIэдаIуэу  щытын  папщIэ   школым  щыгъэува  хабзэхэми  тетын  зэрыхуейр  фIыуэ  къыгурыIуати,  япэ  классыр къыщыIэщIалъхьам  щыгъуэ,   зы къэмынэу  иригъэувэкIри,   быдэу  яжриIащ: «Мыбдеж  фыщыджэгуи,  къыщывжыхьи,  фызэрымыгъэкIийуэ  фыщыпсалъи  хъунущ.  Ауэ  урокым  щэху  цIыкIуу,  фи  Iэхэр  партэм  телъущ  фызэрыщIэсынур.  Ар быдэу  зыгурывгъаIуэ». 

     Дауэ  щымытми, ХьэIишэт  игу  зэгъакъым  университетым  мыкIуэу.  Зэрылажьэм  хуэдэурэ  ари  къиухыжащ.  17-нэ  школым  щыщыIэм  унагъуэ  ихьащ  ХьэIишэт.  Абы щхьэгъусэ хуэхъуари щIэныгъэлIт - егъэджакIуэхэм я щIэныгъэм щыхагъахъуэ институтым щылажьэ Къанокъуэ Борис. «Зы  жьэм  жьэдыхьэр  жьищэм  жьэдохьэ»  жи. Бзылъхугъэ щIалэм и егъэджэкIэм и хъыбар зэхахат куэдым икIи я быныр абы и классым хагъэтIысхьэну школым лъэIуакIуэ къакIуэр мащIэтэкъым: и Iыхьлыи, и гъунэгъуи, псом хуэмыдэу къулыкъущIэхэрат зи сабий  абы и деж нэхъыбэу къэзышэр. Зыпэрыт лэжьыгъэм апхуэдизкIэ хьэщыкъ хуэхъуати, ХьэIишэт и гъащIэр и нэгу къыхущIэгъэхьэртэкъым цIыкIухэм яхэмыту. Абы и зэхуэдэт иригъаджэхэр - и быным хуэдэу псоми заригъэлIалIэрт. КъимыдэкIэ, нэхъыфIу еджэхэм   нэхъ хуэмыхухэр дригъэплъеин папщIэ, къигупсысат мыпхуэдэ Iэмал: блыным   къыкIэрилъхьат    я цIэ-унэцIэхэр гупищу щыгуэша тхылъымпIэ: япэ гупым фIы дыдэу еджэхэр къыщыгъэлъэгъуат, етIуанэм щы зимыIэхэр, ещанэм - нэхъ къыкIэрыхухэр.  Зэман  дэкIырти,  щыкIэ  еджэхэр нэхъыфIхэм я  гупым  хэхуэрт,  плIы къэзыхьхэр  фIы  дыдэм  я  сатырым  кIуэрт. 

     -  Москва  къикIри  зэгуэрым  щIэныгъэ   Iуэхум  телажьэ къэпщытакIуэ  гуп  къэкIуат  республикэм, -  жеIэ  ХьэIишэт, -  ахэр  си  деж  къашэри,  урокыр  зэрезгъэкIуэкIым  щыгъуазэ  защIащ. ЩыщIэкIыжым, «фIы дыдэу ибогъэкIуэкI, гунэс тщыхъуащ» жари къысщытхъуащ.  Абы иужькIэ, куэд дэмыкIыу, гъуэгыу си деж къокIуэ адрей пэщIэдзэ классыр зи IэмыщIэ илъ бзылъхугъэр: «Си урокым комиссэр щIэсати, си лэжьэкIэр дыкъуакъуэу къызжаIащ, уэ укъыздэIэпыкъуну арэзы ухъумэ, сагъэлэжьэнущ, арыншамэ сыIуагъэкIыжынущ».  «Ахьей сыбдэIэпыкъун», - жысIэри зэманыфIкIэ зезгъэлIэлIащ. А гугъу сызыдехьар иужькIэ, уеблэмэ завуч хъуауэ щытащ.  Псапэтэкъэ къыпщыгугъым зыщIэбгъэкъуэну».

   Къанокъуэр 17-нэ школым щыщыIа илъэсхэм, 70 гъэхэм, хуозэ щIэныгъэ IэнатIэм и къулыкъущIэхэм, егъэджакIуэхэри ныбжьыщIэхэри еджэн Iуэхум нэхъри куууэ хашэн хьисэпкIэ, къызэрагъэпэщу щыта зэпеуэ зэхуэмыдэхэр.  Школ къэс пэщIэдзэ класс зырыз къыхашурэ зэпрагъауэрт, сабийхэм я щIэныгъэр здынэсыр къапщытэу. ХьэIишэт и сабийхэр апхуэдэхэм   ягъэкIуати, зэм япэ увыпIэр, къыкIэлъыкIуэ зэпеуэм 2-нэ увыпIэр къыщыхуагъэфэщащ.                          

      70  гъэхэм  и  кIэхэм   Налшык  и санаторэхэр  здэщыIэ  щIыналъэм  щаухуат   школыщIэ. ЕджапIэм  и  унафэщIу  ягъэувар  партым  и  обкомым и  секретарь  ШэджыхьэщIэ  Мухьэмэд  и  щхьэгъусэрт.    Абы зэхуишэсырт къалэм щыIэ егъэджакIуэ нэхъыфIхэр. ПэщIэдзэ классыр зыIэщIилъхьэн къилъыхъуэурэ зы егъэджакIуэ ишэри, игу дыхьакъым, нэгъуэщI зы аргуэру къыхуагъуэтри, ари зыхуейм хуэдэу къыщIэкIакъым.  ЩIэупщIэурэ Къанокъуэм и цIэфI щызэхихым, телефонкIэ къепсэлъащ «къакIуэ ди деж» жери. Зыбжанэрэ къелъэIуащ, арщхьэкIэ ХьэIишэт яхутечыртэкъым - игу пыкIыртэкъым зэса, фIыуэ илъэгъуа школыр:    

    - Си щхьэгъусэм   къызжеIэ, «мыпхуэдизрэ зумыгъэлъэIуу дыгъакIуи дыгъаплъэ, пщIэнукъым, уигу ирихьынкIи хъунщ».  ДокIуэ  щэбэт махуэу. Си  лэжьэкIэм  щыгъуазэ  зищIа  нэужь, директорыр  аргуэру  къызолъэIу  «къанэ»  жери. Арати,  щытрагъэчыныхьым  сыуващ  санаторэ  школ  езанэм.

    ЕджапIэщIэм  къанэри,  илъэс  40-м  щIигъукIэ  щылэжьащ  ХьэIишэт. Щылэжьащ и IэмыщIэ къихуа дэтхэнэ зыми щIэныгъэфI зэрыбгъэдилъхьэным, гъэсэныгъэ тэмэм зэрагъуэтыным и   акъыли, и зэфIэкIи щхьэузыхь хуищIу, и щхьэ Iуэхум нэхърэ ар игъэнэхъапэу.   И IэнатIэм IэхъуэгъуэтегъэкIыу бгъэдыхьэу есатэкъым ар.                                      

    Школ къэзыухахэм, унагъуэ хъужахэм я нэхъыбапIэм я япэ егъэджакIуэр IэфIу ягу къонэ, дауи.  Налшык  дэт  27-нэ  курыт  еджапIэм  щылажьэ Тау  Элеонори  ящыщщ   абыхэм:

     - Илъэс  40-м  щIигъуащ  4-нэ   классыр  ХьэIишэт   къызэрыдигъэухрэ. Абы и ныбжьыр илъэс 80-м щIигъуами, егъэлеяуэ гурыхуэщ, апхуэдиз зэман дэкIа пэтми, дэ тщыщ  дэтхэнэ  зыри  и цIэ-унэцIэкIэ  ещIэж,  ди мызакъуэу,  ди  адэ-анэхэри  щыгъупщакъым.  Ар    ди  анэ етIуанэу  фIэкIа  дыбжакъым  зэи.   Фи фIэщ зэрыхъун, абы   и макъ зригъэIэтауэ, къэгубжьауэ дрихьэлIакъым - и плъэкIэ къудеймкIэ къатщIэрт къытхуэарэзырэ къытхуэмыарэзырэ.    Ди  классым  щеджа  псоми  щхьэж  и  IэнатIэ  щигъуэтыжащ  гъащIэм.  Зы  цIыху  къытхэкIакъым  гъуэгу  пхэнж  теувауэ.  Ар  зи  фIыщIэр,  шэч  хэмылъу,  ХьэIишэтщ.  Дэ, абы иригъэджахэр, дызэклассэгъуу дыбжыркъым - псори зэдэлъху-зэшыпхъум хуэдэущ дызэрызэхущытыр, апхуэдизкIэ дызэкъуигъэуващи. ИтIанэ, гъэщIэгъуэнращи, хъэтI дахэ зимыIэу дыздеджахэм зыри къытхэткъым.  Си щхьэкIэ сыпсэуху ХьэIишэт згъэгъуэщэнукъым - щIэх-щIэхыурэ дызэщIоупщIэ, дызэкIэлъокIуэ, ар къызэрыдэлIэлIар, абы къытхуищIам и инагъыр псалъэкIэ пхуэмыIуэтэным хуэдизщ.

   И IэнатIэм зэрыпэрыувэрэ Къанокъуэм  иригъэджам  я  бжыгъэр  2600-м  щхьэдох.  Фегупсысыт - 2600-рэ.  Апхуэдиз  сабийм  дэтхэнэри  быущиин,  уелIэлIэн, я  тетрадхэр,  дерс  ептахэр   къыупщытэн  хуейуэ.  Ауэ  сызыпэрытыр  IэнатIэ  гугъущ,  сезэшащ   жиIэу  зэи  къэдзыхакъыым,  къэлэнджакъым. Къэлэнджэн дэнэ  къэна,  школым  щымыкIуэ, цIыкIухэр  ще-мыджэ,  зыгъэпсэхугъуэ   махуэхэр  фIэкIыхьт.  Сыту  жыпIэмэ  абы  и лъэр  щIэзыгъэкIыр, и  гъащIэм  къыпызыщэр, и  псэм щыщ  Iыхьэ  хъуа  школырт,  иригъаджэ  сабийхэрт. «Мазэ бжыгъэ фIэкIа  хъуакъым  IэнатIэм  сыкъызэрыIукIрэ, итIани,  зэман куэд  дэкIауэ къысщохъу -  Iейуэ  сахуозэш  си  сабийхэм.  СогъэщIагъуэ  сызэрыдэсыфыр».

     И  IуэхущIафэм  къыпэкIуэу  къратауэ,  ХьэIишэт  ехъумэ   щIыхь  тхылъ  зыкъом. Ауэ,  ди  жагъуэ  зэрыхъунщи, щIэныгъэ  Iуэхум  теухуауэ  ди  республикэм  щыфIащ  цIэ  лъапIэм хуэдэ  иIэкъым. ЩIэблэр гъэсэным, егъэджэным илъэс   65-кIэ къыщIэмыхуэу, пщIэшхуэ иIэу   бгъэдэта цIыхубз щыпкъэм «Къэбэрдей-Балъкъэрым щIыхь зиIэ и  егъэджакIуэ» цIэр зэрыхуэфащэм шэч къытезыхьэн абы иригъэджахэми къыдэлэжьами  яхэту  фIэщхъугъуейщ.

     Сыт  нобэ  Къанокъуэ ХьэIишэт  къару  къезытыр,  и  гур  зыгъэфIыр,  дунейр  нэху  къыщызыщIыр?  Япэрауэ, езым ещхьу щабэу, цIыхугъэ, адыгагъэ  хэлъу  ипIа  и  щIалэ  закъуэрщ -  Алимщ. КъыкIэлъыкIуэрауэ, и  IэмыщIэ  илъа  и  гъэсэнхэм  зэращымыгъупщэрщ, къанэ  щIагъуэ  щымыIэу,  балигъ  гъащIэм  ахэр  лъэ  быдэкIэ  зэрыхэуварщ,  и  щхьэр  лъагэу  илъагъуж  хъуну,   и Iэнатэм   екIурэ ещхьу  зэрыбгъэдэтарщ.

                                                                              Саут   СулътIан.