Адыгэр зэрыгушхуэ БакIуу Хъанджэрий

Урысей Федерацэм цIы­ху­хэм щIэныгъэ нэхъыщхьэ щрагъэгъуэт и IэнатIэм щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, Къэрэшей-Шэрджэс, Къэбэрдей-Балъкъэр республикэхэм щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ я лэжьакIуэ, филологие щIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор БакIуу Хъанджэрий Ильяс и къуэр ящыщщ лъэпкъ щIэныгъэм и зыужьыныгъэм хэлъ­хьэ­ныгъэ ин хуэзыщIа ди IэщIагъэлI пажэхэм. Филолог-еджагъэшхуэр ЩIДАА-м и академикщ, Къандурым и цIэр зезыхьэ дунейпсо саугъэтым и лауреатщ. БакIуум къыфIаща щIыхьыцIэхэм иджыблагъэ иджыри къахэхъуащ. ИлъэсыщIэм ипэ къихуэу абы къыфIащащ «Адыгэ Республикэм щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ» цIэ лъапIэр. Ар еджагъэшхуэм къихьащ адыгэ лъэпкъ щIэ-ныгъэм хьэлэлу зэрыхуэ­ла­жьэмкIэ. АР-м и Iэтащхьэ Къум­пIыл Мурат дамыгъэр ­Хъанджэрий Мейкъуапэ къыщритыжащ дыгъэгъазэм и 28-м. 

БакIуу Хъанджэрий Къэрэшей-Шэрджэсым хыхьэ Жьакуэ адыгэ жылэм 1940 гъэм фокIадэм и 17-м къыщалъхуащ. Абы дэт пэщIэдзэ школыр ехъулIэныгъэкIэ къиуха нэужь, еджэным щыпищащ Черкесск дэт интернатым, иужькIэ ­КъБКъУ-м и тхыдэ-филологие факультетым. Студент илъэс­хэм къыщыщIэдзауэ къэ­ху­тэныгъэхэм дихьэхыу щIэзы-дза щIалэщIэр адыгэ литературэм и зэхэлъыкIэм, зыу­жьы­кIэм кIэлъоплъ, куууэ щыгъуазэ зыхуещI, абыхэм ехьэлIа щIэныгъэ лэжьыгъэхэри зэ­фIихыу хуожьэ. 1969 гъэм БакIуур хъуащ СССР-м ЩIэ­ныгъэхэмкIэ и академием  Дунейпсо литературэмкIэ и  инс­титуту М. Горькэм и цIэр зе­­зы­хьэм и аспирант. 1973  гъэм ирихьэлIэу Хъанджэрий игъэ­хьэзращ икIи Москва ­щыпхигъэкIащ  «Адыгэ    лъэпкъ­­хэм я литературэмрэ абы щIэгъэхуэбжьауэ зэрызиу­жьымрэ» фIэщыгъэр зиIа и канди­дат лэжьыгъэр. 
- Си кандидат лэжьыгъэр щыз­гъэхьэзырым щыгъуэ, Мейкъуапэ сагъэкIуати, КIэрашэ Тембот и унэм секIуэлIауэ щытащ, - игу къегъэкIыж а зэманыр Хъанджэрий. - А адыгэлI щэ­джащэм и прозэм си къэ­хутэныгъэм и зэхуэдитIыр ху­хэс­хати, и творчествэм, адыгэ тхыдэм, хабзэм ятеухуа псалъэмакъ купщIафIэ ди зэхуаку дэлъауэ щытащ. КIэрашэм къызжиIахэм ящыщ куэд къыс­хуэщхьэпауэ зэрыщытар ноби сощIэж. 
Хуабжьу хьэлэмэтщ БакIуум и доктор диссертацэри. Адыгэ усыгъэм и хэлъ щхьэхуэныгъэ­хэм ятеухуа а къэхутэныгъэр ­дунейм къытехьащ 1995 гъэм.Абы пщIэшхуэ щиIэщ щIэныгъэ дунейм. «Адыгэ усыгъэм хэлъ лъэпкъ нэщэнэхэмрэ усакIуэ­хэм я Iуэху еп­лъы­кIэхэмрэ» фIэ­щыгъэр зиIэ а лэжьыгъэш­хуэр лъэпкъ                       литературэм и ­теорием и хэлъ­хьэныгъэ инщ. ­Еджа­­­гъэшхуэхэм   къызэра-лъы­тэмкIэ, ­Ба­кIуум и диссертацэм къызэ­Iуех Кавказым щыщу нэгъуэщI къэралхэм щып­сэухэм я литературэм ­теухуа щIэныгъэм и IыхьэщIэ. Ар тхылъ щхьэхуэу 1994 гъэм Адыгейм къыщыдагъэкIауэ щытащ, а республикэм и щIэ­ныгъэ-къэ­хутакIуэ институтым и жэрдэмкIэ. А тхылъыращ Ба­кIуум ­Къандур Иззэт и цIэкIэ щыIэ дунейпсо саугъэтыр къы­щIы­хуагъэфэщауэ щытар. 
Къэрэшей-Шэрджэс къэрал университетым илъэс 32-кIэ щылэжьащ Хъанджэрий. А зэманым къриубыдэу ар пэрытащ жэуаплыныгъэ ин зыпылъ Iэ­натIэ зыбжанэм: егъэджакIуэ нэхъыжь, доцент, кафедрэм и унафэщI, филологие факультетым и декан, филологие ин­ститутым и директор. Сыт хуэдэ IэнатIэ пэрытами, БакIуур лэжьащ ныкъусаныгъэншэу, Iуэхур иригъэфIакIуэу, зригъэужьу. 
Мы гъэм илъэс 20 мэхъури, Хъанджэрий IэщIагъэлI нэхъыжьу, пашэу щолажьэ Къэ­бэрдей-Балъкъэрым Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ и институтым.БакIуум и гъащIэр, дэнэ щIыпIэ щылажьэми емы­лъытауэ, зэпхауэ екIуэкIыр лъэпкъ (адыгей, къэбэрдей, шэ­рджэс) литературэр, хэхэс адыгэхэм я литературэр джы­нырщ, ахэр зи лъабжьэ къэ­ху­тэныгъэхэр егъэкIуэ­кIы­нырщ. А Iуэхугъуэхэм ехьэлIащ абы и ­къалэмыпэм къыпыкIа щIэныгъэ лэжьыгъэхэр, статья куп­щIафIэхэр, монографие щхьэ­хуэхэр. Апхуэдэу ар жыджэру хэтщ литературэм епхауэ лъэпкъ телевиденэм, радиом къыщызэрагъэпэщ нэтынхэм. Хъанджэрий и тхыгъэ куп­щIафIэхэр щIэх-щIэхыурэ къытохуэ лъэпкъ газетхэмрэ журналхэмрэ. Зытепсэлъыхьым ар хуабжьу зэрыхуэIэзэр къагъэлъагъуэ тхылъыщIэхэм, дис­сертацэхэм, авторефератхэм папщIэ итх рецензэхэмрэ тхыгъэхэмрэ. ПщIэшхуэ хуащIу, еджагъэшхуэр хагъэхьащ ­КъБКъУ-м, АКъУ-м диссертацэхэр щыпхагъэкI я советхэм. 
Литературэм ехьэлIа щIэныгъэхэр хэIущIыIу щIыным емышу дапщэщи хущIокъу БакIуу ­Хъанджэрий. Ар зи Iуэху еп­лъыкIэрэ гупсысэ щIэщы­гъуэ-рэ зиIэ щIэныгъэлIщ. Адыгэ ­хабзэр, анэдэлъхубзэр хъу­мэным,   лъэпкъым къыдекIуэкI щэнхабзэ лъагэр гъэбэгъуэ-ным зи гуащIи гъащIи щхьэузыхь хуэзыщI адыгэлI щыпкъэм дохъуэхъу нобэ хуэдэу жыджэру, гуащIафIэу куэдрэ псэуну. Апхуэдэхэращ лъэпкъыр зыгъэлъапIэри зыгъэдахэри.

 ЖЫЛАСЭ  Маритэ.