Адыгэхэм гъащIэ гъуэгуу къакIуам сыт хуэдэ гузэвэгъуэрэ, гужьеигъуэрэ хэмытами, сыт хуэдэ хьэзаб ятемылъами, дэнэ къэралыгъуэ къыщымыхутами, лъэпкъ зэхуэмыдэ дапщэм яхуэмызами, яхузэфIокIыр я бзэр, адыгагъэр, зыми емыщхь адыгэ хабзэ гъуэзэджэр яхъумэну.
Хъан-Джэрий итхат мыпхуэдэу: «Адыгэхэм я хабзэ псори зытращIыхьыр напэм и къэбзагъэрщ». Ар икIи пэжщ. Урыс псалъалъэм уеплъмэ, Адыгагъэм къикIыр мыращ: пасэрей адыгэхэм яхэлъу щыта хабзэхэр унафэу яхурикъуу щытащ. «Уадыгэкъым, адыгагъэ пхэлъкъым» жримыгъэIэн щхьэкlэ, адыгэлIым и псэр итыну щытащ. Лlэныгъэм нэхърэ eмыкIум нэхъ фlэлIыкlырт. «ДыIуохьэри даукI, дыlуокlри ди напэм едгъэкlуркъым» - жаlащ япэм щыIа адыгэхэм.
Пасэрей адыгэхэм лlыуэ ялъытэр, зи щхьэ фlыуэ зыгъэпсэужыфу щытар аратэкъым, атlэ хэкур зыгъэпсэу, зи къуажэр зыlыгъыф, лей къызытехьэм къыщхьэщыж, къулейсызым дэIэпыкъу, дэхуэхар къызэфIэзыгъэувэжыр арат. Лlыгъэ зиlэу ялъытэм, пщыхьэщхьэ зэрыхъуу, и шым уанэ трилъхьэрти дэкIырт. Абы губгъуэ гъунэгъухэр къызэхикlухьырт, хутыкъуа щыIэмэ, зигу уфэрэкlа щыIэмэ, шым идза щыIэмэ ядэIэпыкъурт. Губгъуэм Iэщ кIэрутlыпщ къинауэ игъуэтмэ, къахурихулIэжт, хэт ейми, ахэр хьэм яримыгъэшхыу. Пшапэр зэхэуэу цlыхухэр я пIэм изэгъэжыху, къуажэбгъухэм щысакът. Абы имыщlэу къуажэм, губгъуэм зыгуэр къыщыхъуну и щхьэм хуигъэфащэртэкъым. А зэманым куэдрэ пхъэр къэхъуу щытащ. Апхуэдэ зыгуэр къэхъуамэ, цlыхухэр игъэпхъэрт.
Псом хуэмыдэу адыгэм гъунэгъумрэ ныбжьэгъумрэ ягъэлъапlэу, щlыхь хуащIу щытащ. ИгъащIэми псалъэжьу къогъуэгурыкlуэ: «Гъунэгъурэ гъуэншэджрэ», - жаIэу. Абы къикlыр - щыгъыным щыщу япэ дыдэ зэпхъуэр, укIытэр щlэзыуфэ гъуэншэджыр аращ. Абы ещхьу, япэ дыдэ зэпхъуэри, япэ къигъуэтри гъунэгъур арат. Мис арат а тlyp щlызэригъэщхьар.
Гъунэгъуу къалъытэр гъунэгъум къигъунэгъужыр арат. Ар псалъэжь пэж дыдэщ. «Гъунэгъур унэгъущ» жыхуаlэр зэрыпэжым мыр щыхьэту тоувэр: гъунэгъум мэл иукlыу ялъэгъуамэ, езым пlастэ ящlу щытащ, а гъунэгъум яукlа мэлым дашхыну. Пэжу икlи дашхырт, къапцIэртэкъым.
Гъунэгъум ещхьыркъабзэу ныбжьэгъури ягъэлъапIэрт, ягъэпэжт. Адыгэм ныбжьэгъу пэжыр къуэш папщIэут зэралъагъур. «Къуэш егъу нэхърэ ныбжьэгъуфI», - жаlэу я псалъэжьт. Уеблэмэ, ныбжьэгъуфlыр къуэшым щытекIуэ щыlэт.
Адыгэ лIыжьхэр къуаншагъэ зылэжь еIуящlэ гуэрхэм ярихьэлlамэ, «мыбы сыт хузиlуэху»,- жаIэу блэкIтэкъым. Къуаншэм ешхыдэрт, хуэфащэу щытмэ, теухьыпэт. «Щхьэ уешхыда е щхьэ уеуа, сыт абы уи lуэхуу хэлъыр»,- жаlэу псалъэмакъ щыIэтэкъым. Уеблэмэ теухьым къыщимыгъанэу, щIалэр и адэм и деж ишэжырти, и быным илэжьа мыхъумыщlагъэр жриlэрт, иригъэшхыдэрт, иригъэубэрэжьт. Уеблэмэ а ишэжа щIалэм нэхърэ зыхуишэжа и адэр нэхъ къыщышынэрт, «лIыжьыр къызэшхыдэнщ е eмыкIу къысхуищlынщ», - жиlэрти. Мис ар хабзэу зэрыщытым нэхъыщIэхэр хуабжьу игъэшынэрт, игъэукIытэрт. Мис абы хуэдэ хабзэм къыщlэтаджэм нэмыс зэхилъхьэрт. Абы иужькIэ щlалэм апхуэдэ lуэху къилэжьыжтэкъым.
Нэхъыжьым нэмыс зэрыхуащIыр щышынэ къудейуэ аратэкъым. И нэхъыжьыгъэм щхьэкIэ нэхъыбэу щlыхь хуащlт, хабзэ кIэлъызэрахьэт. ЛIыжьым и Iэнэм щlалэ дэтIыстэкъым, и бын дыдэу щытми. Нэхъыжьхэр Iэнэ щысмэ, тIыc ямыlэу нэхъыщIэхэр ящхьэщытт.
Къуажэм гуфIэгъуэкIэ е гузэвэгъуэкIэ Iуэху къыдэхъуамэ, унафэр зыIэщIэлъыр а къуажэм дэс лIыжьхэр арат. Абыхэм ящIа унафэм щIалэхэр зыкIи тепсэлъыхьыртэкъым, ящIа унафэр ягъэзащIэ мыхъумэ.
Къетыкъуэ и къуэ Аслъэнбэч и пщыгъуэу, абы Кьэзэнокъуэ Жэбагъы и чэнджэщэгъуу щыщыта зэманыр арати, зэгуэрым Аслъэнбэчыр Жэбагъы и деж щепсыхащ. Аслъэнбэч унэм щIыхьэу зэретIысэхыу Жэбагъы и фызым а тIум я пащхьэм Iэнэ къригъэуващ. Бысым фызыр хьэщlэм зэрыхуэхьэзырыр хуабжьу игъэщIагъуэу Аслъэнбэч фызми Жэбагъыи еплъащ. Аслъэнбэч щысыху, я Iэнэр щэней къахузэригъэпэщащ фызым яхузэрихъуэкlыурэ. Ещанэм ныш къахутрилъхьащ.
Фызым Iэнэр Iуихыжу заригъэтхьэщlыжа нэужь, Аслъэнбэч жиlащ: «Уесшэжьэну арат, Жэбагъы, зыщlыпlэ дымыкlуэу хъунукъым»,- жиIэри. Ар щызэхихым, фызым зыри жимыlэу щIэкlри щыгъыныгъуищ къыщlихьэри къигъэтIылъащ, «узэгуакlуэр зыщытlагъэ», жыхуиlэу. Аслъэнбэч абы гу лъимытэу къэнакъым. Аслъэнбэч зыкъызэридзэкIыжри:
- Псори къызгурыlуащ, Жэбагъы, уесшэжьэнукъым, сыщlегъуэжащ, жиlащ.
Жэбагъы, мо лlы Iущым, къыгурыIуэри щlэупщlащ: - Сыт Аслъэнбэч къыбгурыlуар, дебгъэжьэну жыпlауэ щхьэ ущlегъуэжа?
- «ФызыфIкlэ узэджэнур сыт хуэдэ?» - жаlэри псалъэмакъ къытхыхьати, фызыфIкlэ узэджэ хъунур нобэ слъэгъуащ, ар уи фызыращ,_ жиlащ Аслъэнбэч. Апхуэдэ фызхэр щыlащ пасэм. А фызым и сынщ Жэбагъы и сыным бгъэдэту иджы Налшык парк цIыкlум итыр.
Къэбэрдейр хэкуиплlу зэпыудауэ щытащ: Хьэтlохъущыкъуей, Мысостей, Къетыкъуей, Джылахъстэней щыхьэрибгъу, - жаlэу.
Къуажэхэр абыхэм ятегуэшауэ щытащ: Хьэтlохъущыкъуейр къуажэ 12 хъурт: 1. Къэрмэхьэблэ (Каменномост) , 2. Бабыгуей (Сэрмакъ), 3. Ашэбей (Малкэ), 4. Абыкъухьэблэ (Дзэлыкъуэ), 5. Хьэсэнбий и къуажэ (Куба) , 6. Лафыщхьэблэ (Псыхъурей), 7. Къуэнхьэблэ (Къулъкъужын), 8. ХьэтIохъущыкъуей Ипщэ - Атажукин 1 (3еикъуэ), 9. ХьэтIохъущыкъуей Ищхъэрэ - Атажукин 2 (Къызбрун 1), 10. Тохъутэмыщей (Лашынкъей), 11. Къундэтей I (Шэджэм: 1), 12. Къундэтей 2 (Шэджэм 2).
Мысостейр къуажи 7 хъурт: 1. Ислъэмей (Къызбрун 2), 2. Кушмызыкъуей (Ст. Крепость), 3. Дыгулыбгъуей (Къызбрун 3), 4. Тыжьей (Кыщпэк), 5. Къэсейхьэблэ (Баксанёнкэ), 6. Иналхьэблэ (Къэрэгъэш), 7. Ехъущыкъуей (Алтуд).
Бэчмырзейхэмрэ Къетыкъуейхэмрэ зэхэту къуажэ 14 хъурт: 1. Къуэшыркъуей (Кенжэ), 2. Щхьэлыкъуэ (Шалушкэ), 3. Шыпшхьэблэ (Къэхъун), 4. Къуэжьыкъуей Ищхъэрэ (Нижний Черек), 5. Къылышбий хьэблэ (Нартан), 6. Мысостей (Урвань), 7. Дыгъужьыкъуей (Аущыджэр), 8. Къуэжьыкъуей Ипщэ (Жэмтхьэлэ), 9. Жаныхъуэтхьэблэ (Псыгуэнсу), 10. Дохъушыкъуей (Старэ Черек), 11. Арщыдан, 12. Анзорей (Старэ Лэскэн). 13. Къуэгъулъкъуей (Старэ Урыху), 14. Хьэтууей (Урыху).
Джылахъстэнейр щыхьэрибгъуу ябжт:
1. Ислъэмей (Курп Ипщэ), 2. Къаншыуей (Курп Ищхъэрэ), 3. Хьэпцlей (Хьэмидие), 4. Болэтей (Терскэ), 5. Абей къуажэ (Урожайнэ), 6. Борыкъуей (Арыкъ къу.), 7. Мэртэзей (Дей къу.), 8. Астемырей (Акъбащ Ипщэ), 9. Ботэщей (Плановскэ).
Адыгэ хабзэр тхауэ щымыIа пэтми, абы ехьэлIа Iуэхугъэхэр псоми язэхуэдэу, ямыгъэзэщIэнкIэ Iэмал имыIэу яхэлъ хабзэщ. Ар ткIийуэ зэрахэлъам и щыхьэту псалъэжь куэд ди зэманым къэсащ:
ХабзэмыщIэ емыкIухьщ «тIууэ къыбгурыIуэ хъунущ: япэр - хабзэр умыгъэзащIэмэ, емыкIу къохь. ЕтIуанэр - хабзэр умыщIэмэ, къыбгурымыIуэмэ, емыкIу къэпхьынущ.
Лъэпкъым и дэтхэнэ цIыху пэрытри гъащIэм Iэмал имыIэу къегъэщI. ИужькIи, апхуэдэхэм лъэпкъ тхыдэм увыпIэшхуэ щаубыдри, ахэр хэмыту тхыдэри щэнхабзэри уи нэгу къыпхущIэгъэувэркъым. Апхуэдэхэм ящыщ зыщ адыгэхэм ди тхыдэм зи цIэ лъапIэр дыщэ хьэрфкIэ иратха КIыщокъуэ Алим. Адыгэхэр дрогушхуэ Алим ди лъэпкъым къызэрыхэкIам. Псом хуэмыдэу, дэ, Щхьэлыкъуэдэсхэр дропагэ Алим ди къуажэм къызэрыщалъхуам. Адыгэ литературэм хэлъхьэныгъэшхуэ хуищIащ Алим. Дуней псом адыгэр дыкъригъэцIыхуащ.
Ди адыгэ лъэпкъыр къулейщ хабзэ, бзэ дахащэмкIэ, жэнэт лъахэмкIэ, псом япэр аращи, ди цIыху дыщэхэмкIэ. лъэпкъыр лъэпкъ зыщIыр и бзэр и хабзэращ.
Дывгъэхъумэ ди Хабзэмрэ нэмысымрэ. «Зэманым декIур лIыфIщ»,- жиIащ Къэзэнокъуэ Жэбагъы.
