Кушыкупщрэ Мэтрэ

 (япэ Iыхьэ)

         Ди лъэпкъым илъэс минхэм Iущыгъэу зэхуихьэсар къыхэкъузыкIыжауэ къызыхэщ адыгэ хъыбарыжьхэри уэрэдхэри хуэфащэу траухуащ зи цIэр фIыкIэ тхыдэм къыхэна, Урыс-Кавказ зауэжьым лIыгъэшхуэ щызезыхьэу цIэрыIуэ хъуа Ажьджэр и къуэ Кушыкупщым.

Адыгэ лъахэу дэнэкIэ гъэзами абы и цIэр ягъэкIуэдакъым, хэхэсхэм къащIэхъуэжахэми, зэIэпахыурэ, иджыри къыздэсым яIуатэ а зауэлI щыпкъэм теухуа хъыбархэр.   

Ауэ, хуэмыфащэу и цIэр ущэхуауэ къэнащ и лIыгъэкIи, адыгагъэкIи, гуеигъэкIи, къару зэрымыщIэжкIи Кушыкупщым ипэ иувауэ щыта, ди зы адыгэлI шыщхьэмыгъазэ, псэуху Ажьджыр и къуэм мастэ-Iуданэм хуэдэу дэщIыгъуа, зым и щIыб адрейм ихъумэу къэгъуэгурыкIуа зауэлI къамылэнджэжу щытам. Ар хэт жыфIэмэ, Сэфралыкъуэ Мэтщ. Езыр  лъхукъуэлIти, пщыхэмрэ уэркъхэмрэ закъыкъуигъэщакъым.

Урыс-Кавказ зауэжьым теухуауэ къэна тхыгъэхэм зэзэмызэххэщ Сэфралыкъуэ и цIэр къызэрыхэщыр. Уэрэдыжьхэми – аращ. Апхуэдэу щIэхъуар, «Пщыр къанэу, сэ уэрэд схуэфащэкъым!» - жиIэу, зэримыдэрт. Езыри фIыуэ щыгъуазэт лъхукъуэлIыр пщым е уэркъым лIыгъэкIэ ипщэ кIуэныр абыхэм зэражагъуэр.

Зыми жиIэфынукъым Ажьджырыкъуэ Кушыку зауэлI къызэрыкIуэу щытауэ, лIыгъэшхуэ хэмылъауэ. КъарукIи Тхьэр къыхуэупсат, дзэзешэ къимыкIуэтыжт, пащтыхьыдзэм я пщыхьэпIэ къыздыхэмыхуэм и шуудзэ мыиныр къыщигъэхутэрт,  пщэрылъ зыщащIыжар щагъэзащIэу, хэщIыныгъэ ямыIэу и гупыр къришыжыфу щытащ.

ЗэрыжаIэжымкIэ, Кушыку жэщым я нэхъ кIыфIым мэзым здыщIэкIым и гъэщталъэм дыд къыдихырти, зыблэкI жыгым хиIурт. Я Iуэху зэфIэкIауэ къыщагъэзэжкIэ, жыгым хиIуа дыдыр, а зэрыкIыфIу, къигъуэтыжыфырт. Гъуазэ Iэзэр зыхэта зауэ кIыхьым зэи къэхъуакъым, дунейм и щытыкIэм дапхуэдэу зимыхъуэжами, и гупыр зыщIыпIэ щигъэгъуэща.

НэгъуэщI лъэныкъуэкIэ убгъэдыхьэмэ, Сэфралыкъуэ Мэт и лIыгъэм къихьу и гъэхъагъэ куэдыр Кушыкупщым кIэралъхьащ. Аращ Сэфралыкъуэм и цIэр къыкъуэмыщу къыщIэнар.

АрщхьэкIэ, Мэт и хъыбару ИнжыджитIым (Къэрэшей-Шэрджэс) я Iуфэ Iус къуажэхэм щызекIуэу щытахэм ипэжыпIэкIэ Ажьджырыкъуэм и Iуэху къызэрыхэщыр мащIэ дыдэущ.

ЗэрыжаIэжымкIэ, Мэт Кушыку емыупщIу зэи зыри илэжьыртэкъым. Кушыку пщыт икIи ныбжькIэ нэхъыжьти, пщIэ лей сытым щыгъуи хуищIырт, зэрызэщIыгъуам и кIыхьагъкIи а хьэлыфIыр зыхинакъым.

Зи гугъу тщIы лIыхъужьитIым я хъыбархэр фIы дыдэу ящIэу щытащ хьэбэздэс лIыжь гурыхуэхэу Шумахуэ Мэзан, Даур Умар (Шырэ), Джатэ Мусэ, Уэрдокъуэ Мырзэбэч, КIэм Заурбэч сымэ. Абыхэм къраIуэрт цIэ куэдыкIей, гъэхъагъэхэр къыздэхъуа щIыпIэхэм я цIэхэр, Сэфралыкъуэм езым имыдэжурэ хузэхалъхьа уэрэдри. А зэманым апхуэдэ хъыбархэр птхын дэнэ къэна, и гугъу пщIын къудейми шынагъуэ пылът.

Лъэпкъым и блэкIам тIэкIу хуиту утепсэлъыхь щыхъуам, дэ а хъыбархэм ящыщу ди щхьэм илъыжар мащIэ дыдэщ. Ахэри тфIэмыкIуэдыпэ щIыкIэ тхылъым игъэхуэн хуейуэ си ныбжьэгъухэм къызаIуэкIырти, таучэл сщIащ сщIэжыр фи пащхьэ ислъхьэну. А хъыбархэм къагупсысаифи ятеткъым, гъащIэ хьэлъэу зи гугъу ящIым хэпсэухьа ди цIыхухэм, ди лIыхъужьхэм ягуэщIа, я фэм дэкIа защIэщ, фIэщщIыгъуейуэ къытщыхъу пэтми...

Дауэ зэпэщIэхуа хъуа, атIэ, Кушыкупщ дзэзешэ мэхъаджэмрэ лъхукъуэлI щIалэ Мэтрэ? Абы и IуэхукIэ мырат жаIэжыр лIыжь Iумахуэ зи гугъу сщIахэм…

Кушыкупщ зауэ лъыгъажэм цIэрыIуэ щыхъуагъэххэт, абы и адэ Ажьджырыпщым шыхъуэу Сэфралыкъуэ Мэт къыщищтам.

Махуэ гуэрым ящэн я гугъэу чоум ираубыда шыхэр хакIуэм къаригъэубыдыртэкъым, зыри иригъэIэбыртэкъым. Ар, дауи, адыгэш-хакIуэфIым и нэщэнэ дэгъуэт, ауэ иджыпстукIэ цIыхухэм зэран къахуэхъурт. Ар зылъэгъуа Мэт шыкIэм къыхэщIыкIа аркъэныр къещтэри, чоушхуэм йохьэр. Зэрылъэсу, хакIуэр ирехужьэри, и пщэм аркъэныр щедз. Езы щIалэр мывэ хэтIам хуэдэу мэуври, хакIуэ гъэрыхъу-щIырыхъур и щIыбкIэ къытехуэу къыщхьэпредзыр.

Шы къэщтам зыкъимыщIэж щIыкIэ и тхыцIэмкIэ бгъэдолъадэ, и натIэцымрэ и кIэмрэ къеубыдри, хакIуэр гъубжэм хуэдэу гъэшауэ зэредзэр. ХакIуэм дауэрэ зимыхъунщIами зыкъыхуэIэтакъым, здэщылъым лъэкъуэуащ нэхъ. Ар зылъэгъуа адрей шыхъуэхэр Iуэм къилъэдэжри, къыжраIар ягъэзэщIащ. Мэт щылъэфыгъуэу зэридза натIэцымрэ кIэмрэ етIэтэжри, къэхъуар иджыри къызгурымыIуэща хакIуэр еутIыпщыж.

Ар зылъэгъуа Ажьджырыпщым губгъуэрыт шыхъуэхэм Мэт къахешыжри, и шэщым щIэт уанэшхэр зэрихьэну пщIантIэм къыдегъэувэ.

Шыхэр и псэм хэлъу фIыуэ илъагъуми, Мэт зи нэ къыхуикIыр пщы лIыжьым и къуэ Кушыку гъусэ зыхуищIу зауэм хэтынрат, теуэ ядэкIуэнрат. ЩIалэм и къару къызэрымыкIуэм и гугъу пщым и къуэм хуищIыжагъэнти, куэдрэ и унэ исын къыхудэмыхуэми, гу къызылъримыгъатэурэ Кушыку ар игъэунэхурт, Iэщэм зэрыхуэIэижьыр зэригъащIэрт. Езы Мэт лъхукъуэлI щхьэкIэ, и адэри зэхэзекIуэ зиIэ, шырэ IэщэкIэ лIы цIэрыIуэу щытати, и къуэри абыхэми дэгъуэу хуигъэсауэ къыщIокI. А лъэхъэнэм Iэщэ нэхъыфIу щыIахэм зыкIи уаримыгъэхъуэпсэнуи зэгъэпэщат. Мэт сэшхуэр зэрипэстэкъым, щIэх IэщIэкъутэрти, нэхъ зэрихьэр къатиблу зэтегъэжыхьа джатэ масилт, япэм адыгэхэр «хьэщхъуэрыIуэдзэкIэ» зэджэу щытам хуэдэт. Ар я лъэпкъым куэд щIауэ зэрахьэ Iэщэт, адэм къуэм ирытыжурэ…

Махуэ гуэрым Кушыку Мэт зыщIегъури, мэз гъунэгъумкIэ щIешэр. Езы Кушыкуи зэ уэгъуэм шур тIууэ зэщхьэщиуду къаруушхуэ хэлът, IэщэкIэ мэхъашэт. Мо зи къару илъыгъуитIым зым сэшхуэкIэ, адрейм джатэкIэ къудамэ къыпаупщIу щIадзэр. Ауэ, IэщэкIэ мыарму, куэд зылъэгъуа Кушыку къигъэIэнкунат гукъу къызыхэпх хъун тхуей къудамэшхуэ Мэт и джатэмкIэ къыщыгуигъэхуам. Езым апхуэдэм ауи ирипщытыфынутэкъым. Ар зылъэгъуа Кушыку мэз гъунэм щежэх псы цIыкIум къыIуешэр я шыхъуэ щIалэ зэрамыщIэжыр. Псы Iуфэм Iугъэувауэ щытт цIыху гъумагъ хуэдиз иIэу ягъэжу ягъэгъужа ятIэ бдзантхьэ гуащэшхуэ. Мэт абы зэрыбгъэдыхьэу гу лъетэ а гуащэм и щIыфэм сэшхуэ уапIэ куухэр зэриIэм. Кушыку абы къыбгъэдохьэри:

- Мы бдзантхьэ щIалэжьым еуи, пхуещIэм дегъэплъыт, Мэт! – къыжреIэр.          

Мэт хуемыпIэщIэкIыурэ и джатэр кърех, «гуащэжьым» йокIуэталIэри, уафэхъуэпскIым хуэдэу йоуэр, джатэм и кIуэкIэр нэм къыхуэмыубыду. ЯтIэ бдзантхьэ гуащэжьыр и дамэм къыщыщIэдзауэ и бгым къыщыхэкIыжу зэпеупщI, зэпиупщIари зэтемыхуу къызэтонэр, зэрыщытам хуэдэу. Ар цIыхум хуэгуэщIынкIэ фIэщщIыгъуейт.

Абдежым Кушыку къыгуроIуэр шыхъуэ щIалэм сыт и лъэныкъуэкIи зыпыпшэ зэрымыхъунур…

    ШЭРДЖЭС Алий.