Бзэхэм я гъащIэр

Дэ псоми дощIэ: и бзэр щыIэхукIэщ лъэпкъыр зэрыпсэур. Ар зыфIэкIуэдар лъэпкъыжкъым. Ауэ езы бзэр псэункIэ мэхъу   зыIурылъахэр хьэрэкъуакIэ дыхьэжами. Пэжу,  апхуэдэ щапхъэхэр закъуэтIакъуэщ.

Пасэрей Урымым (Римым) щытепщэу щытащ бзитI. Империе абрагъуэм и къухьэпIэ лъэныкъуэмкIэ нэхъыщхьэу щыщытыр латынырт, къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ - алыджыбзэрт. ЛъэщыгъэкIэ абы хагъэхьэ лъэпкъипщIэхэм я бзэхэм яIэр щIыпIэ мыхьэнэт. Ауэ латыныр уват хабзэхэр къызэрыдагъэкI Iуэхухэр зэрызэрахьэ, дзэхэм унафэ зэрыхуащI, сатур зэрызрагъакIуэ бзэуэ. Апхуэдэу щыщыткIэ, езы лъэпкъхэри зэрызэпсалъэр  а бзэрат.

Империер лъэлъэжа иужь бзэхэр зэхэзэрыхьыжыпат. Хэбгъэзыхьмэ, зы лъэпкъым щыщхэр щызэгурымыIуэж щыIэт, я псэлъэкIэхэр апхуэдизкIэ зэщхьэщыкIырти. Къазэуа лъэпкъхэр латиныбзэм зэрытрагъэтIысхьам и Iэужьу къэнат ар IуэнтIауэ икIи щIыналъэхэм щызэщхьэщыкIыу фIэкIа къызэрамыгъэсэбэпыр, анэдэлъхубзэхэми егущхъуат. Британие хытIыгухэм, уеблэмэ, щызэгурыIуэжыртэкъым лIакъуэлIэшхэмрэ  абыхэм я къулеигъэхэр  къахуэзылэжь  мэкъумэшыщIэхэмрэ. Япэрейхэм франджыбзэм хэщыпыхьу къыхаха псалъэхэм нэхъ трагъащIэрт.

Абы иригузэващэу фэ ятеттэкъым гуп хэIэтыкIахэр. АрщхьэкIэ ущыкъэралкIэ, ар зехьэн, уи гъунэгъухэм сату ядэпщIын, Iуэхухэр зебгъэкIуэн хуейт. Мис мыбдеж ягу къыщыкIыжащ зэгуэр псори зэпызыщIэу къекIуэкIа латиныбзэр. Ар жыжьэ кIуатэкъым - къыдэхыжауэ тIэкIу есэбэуэн хуей къудейт. ХII - ХIII лIэщIыгъуэм алыдж, хьэрып тхакIуэ, усакIуэ цIэрыIуэхэм я IэдакъэщIэкIхэр латиныбзэкIэ уэру зэридзэкIыу хуежьащ. Ар щIэдзапIэ къудейт.

Зэман дэкIри, латыныр Европэм и еджапIэ псоми щрагъэджу хуежьащ. А бзэр пхуэмыгъэшэрыуэмэ, абы и щэхухэм ущымыгъуазэмэ, щIэныгъэлIу укъалъытэнутэкъым. Ауэ ар куууэ зэбгъэщIамэ, тыншу икIи укъыхэмыщтыкIыу уепсэлъэфынут дэтхэнэ лъэпкъым щыщми. Дауи, ари уэ пхуэдэу еджамэ… Уегупсысмэ, къэрал, лъэпкъ псори иризэпсэлъэну бзэ щхьэхуэу щыт эсперантэм ещхь гуэрт. Ар къагъэсэбэпырт чристан диным и католик унэтIыныгъэм тет дин лэжьакIуэхэми, дохутырхэми, дипломатхэми, еджагъэшхуэхэми, усакIуэхэми.

АрщхьэкIэ къыбдамылъхуа псори IэрыщIщ. Латыным  щыгъуазэтэкъым щIэныгъэншэхэр. Апхуэдэхэри, дауи, куэдкIэ нэхъыбэт. Арати, лъэныкъуэкIэ екIуэтэкIыжу хуежьащ епщыкIуиянэ лIэщIыгъуэм. Утыку къихьащ лъэпкъыбзэхэр. Гу лъатахэщ абыхэмкIи къэралхэри Iуэхухэри зэрыпхузехьэнум. Ауэ мыбдежи зэуэ псори я пIэ щиувэжакъым. Тепщэ гупхэм къахэкIащ зи лъэпкъыбзэхэр къызэрыгуэкIыу, купщIэншэу икIи я гупсысэ хэIэтыкIахэр къызэрамыIуэтэфу зыгъэувахэр. Ахэр, кIуэ пэтми, нэхъыбэ зэрыгъэхъуащ. Иджы ямыдэж Октябрь революцэр къэсыху Урысейм, къапщтэмэ, лIакъуэлIэш унагъуэхэм зыщыдрагъэхьэхыу щытащ франджыбзэм. Жыжьэ дыщIэIэбэни щыIэкъым: хэкIуэдэжыным нэса лъэпкъ цIыкIухэми къалъэIэсауэ щытащ а уз зэрыцIалэр - дигу къэдгъэкIыжыну ирикъунщ ди литературэм и лъабжьэр зыгъэтIылъа ЩоджэнцIыкIу Алий и «Хьэжыгъэ пут закъуэ» рассказыр… Пэжу, абы игъэбатэр урысыбзэрт. Псалъэм къыдэкIуэу жытIэнщи, гъэщIэгъуэнщ ди бзэр тхъумэжын, лъэпкъыу  дыщытын   папщIэ Iэмал псори  къэралым къыдитми, уэру  ар къызэрыдмыгъэсэбэпыр. Щапхъэхэр куэду къэпхьыфынущ, ауэ ар нэгъуэщI  псалъэмакъщ.

Абы щыгъуэми, я бзэр яхъумэн, ар къабзэу щытыным хущIэкъун зэрыхуейр къагурыIуащ лъэпкъышхуэхэми.

Куэд щIакъым нэгъуэщI къэралыбзэхэм ящыщ псалъэхэу урысыбзэм къыхыхьэхэр  гъэмэщIэным теухуа хабзэгъэув пэхуэщIэ УФ-м и Къэрал Думэм къызэрищтэрэ. Ауэ ар мыбдежым щияпэкъым.

Франджым ткIийуэ щапэщIэтщ я бзэм къыхыхьэну хущIэкъу инджылыз псалъэхэм. Хэбгъэзыхьмэ, «компьютерыр» къызэрыщапсэлъыр нэгъуэщIущ. Абы и закъуэкъым: хабзэм ткIийуэ егъэув телевиденэмрэ радиокIэ къат уэрэдхэм я процент 40-р франджыбзэкIэ жаIэн хуейуэ.

Гужьгъэжьхэри Iуэхум къыщыхэIэбэ щыIэщ. Къапщтэмэ, Португалием инджылызыбзэкIэ тха цIэ куэд щIыпIэхэм уащрохьэлIэ, ауэ абыхэм  къахэбгъуэтэнукъым испаныбзэкIэ зыри. Псори къызэрыгуэкIщ: дунейм и щIыналъэхэр щагуэшым Инджылызыр  сыт щыгъуи Португалием дэIэпыкъуащ Испанием и бийуэ.

Германием и IуплъапIэ псоми щыплъагъунур нэмыцэбзэщ, я Iуэхухэри зэрыщызэрахьэр абы и закъуэщ. Ауэ еджапIэ нэхъыщхьэхэм инджылызыбзэкIэ лекцэ къыщеджэхэм улахуи 2-м нэскIэ нэхъыбэ щрат. ИнджылыбзэкIэ тха лэжьыгъэхэр къытрезыгъадзэхэми аращ. Щхьэусыгъуэр къызэрыгуэкIщ: апхуэдэ еджагъэшхуэхэм я пщIэр нэхъ лъагэу къыщалъытэ.

Къэзахъстаным зэхуэдэ къару щаIэщ зэуэ бзищым - къэзахъыбзэм, урысыбзэм, инджылызыбзэм. Ауэ я анэдэлъхубзэм зэран хуэхъуну гуэри зэи щалэжьыркъым, абы сыт и лъэныкъуэкIи зрагъэужьыну щыхущIокъу.

Властхэм ягъэува къэралыбзэ щыщыIэкъым США-м. Инджылызым, Австралием, Мексикэм, Японием. Абыхэм я бзэм лъэпощхьэпо къахуэхъу гуэри  щалъагъуркъым.

 Ди тхыгъэр нэхъыбэу зытедухуа латыныр-щэ? Ар цIыхухэр щызэпсалъэкIэ куэд щIауэ къагъэсэбэпыжыркъым, иджы къэнэжащ зи гугъу тщIа дин лэжьакIуэхэмрэ  хущхъуэ зэхэзылъхьэхэмрэ къагъэсэбэп бзэуэ.

                                          Махъшокъуэ Мухьэмэд.