ЩIыIуб нэфым и гъуэ

Теорием хуэIэижь физикхэр апхуэдэ зэпрыкIыпIэм «мащэ хужькIи» («белая дыра») йоджэ, и ихьэпIэр «мащэ кIыфIым» («чёрная дыра») и икIуэдапIэм хуагъадэми, адрей и лъэныкъуэр укъызэрыкIыжыфын хьисэпу зэрыщытым къыхэкIыу. 

КъэкIуэну жыжьэм куэду «теусыхь» тхакIуэхэм я IэдакъэщIэкIхэми мычэму дащрохьэлIэ «щIыIуб нэфым и гъуэм» теухуа хъыбархэм. И щхьэусыгъуэу къэтлъытэри хьэршым дызыщрихьэлIэнкIэ хъуну а къэщIыгъэр, ипэжыпIэкIэ къэгъэIурыщIа хъуа иужькIэ, хэкIыпIэфI куэдым и джэлэсу къыщIэкIынкIэ зэрыхъунурщ. 

Уегупсыс зэрыхъунумкIи, ар IэмалыфIщ хьэршырыкIуэ кхъухьлъатэхэр, зы цIыху гъащIэм къриубыдэу, нэгъуэщI вагъуэ зэрыбынхэм (галактикэхэм) къыщыхутэнымкIи, къинэмыщI дунейхэм (вселеннэхэм) ялъэгъэIэсынымкIи. Езы щIэныгъэлIхэм зэрыжаIэмкIи, «хьэмбылу зэпрыпщыпIэм» дыкъэзыухъуреихь къэухьу кIэи пэи зимыIэм и зы дэтхэнэ къуэгъэнапIи псынщIэрыкIуэу (нэхум зэрызидз хуабжьагъэм ефIэкIыжу) укъыщигъэхутэфынущ. 

«Хьэмыбылу зэпрыпщыпIэ» димыIэмэ…

КъызэредгъэжьамкIэ къедгъэзэкIыжынщи, уахэр (хьэршыр) зэлъэщIэгъэхьэнымкIэ мы зэманым лъэпощхьэпо нэхъ ин дыдэу къэувыр абы иIэ абрагъуагъэу кIэи пэи зыдамылъагъурщ. 

Псалъэм папщIэ, ди Дыгъэм къегъэщIылIа уафэщIхэм (вагъуэ лэкъумхэм) ящыщу нэхъ жыжьэ дыдэу тпыIукIуэта Плутон и Iэхэлъахэм цIыху зэрымыс хьэршырыкIуэ кхъухьлъатэ цIыкIуу «Новые горизонты» зыфIащар нэсыным илъэси 9,5-рэ текIуэдащ. Абы щыгъуи, а планетэр зэрытпэIэщIэр, зигъэхъей-сытми, ику иту, километр меларди 6-м нэблагъэщ. 

АтIэми, дыщыпсэу ЩIыр зэкIэрэхъуэкI Дыгъэмрэ абы ирагъэщхьхэм ящыщу нэхъ къытпэгъунэгъу Альфэ Центаврэ вагъуэмрэ я зэхуаку дэлъыр километр триллион 42-м нэблагъэщи, къызыщывгъэхъут зи гугъу тщIа хьэршырыкIуэ кхъухьлъатэм хуэдэм а гъуэгуанэр къызэнэкIыным иригъэхьыну зэманыр зыхуэдизыр (илъэс мелуан I,I-м щIигъунущ). 

Ауэ щыхъукIи, уахэ щIэншэр хуэшэмэджыпэрэ псынщIэрыкIуэу зэпозыгъэупщIыфын Iэмал къэгъуэтыным, иужькIи ар къэгъэIурыщIэным мыхьэнэ ин дыдэ зэриIэм шэч къытехьэгъуейщ. 

Тхыдэ мыжыжьэм къызэрыхэщыжымкIэ, зыми емыщхь а зэпрыкIыпIэр щыIэнкIэ зэрыхъунум япэу зи гупсысэ хуэкIуар физикэм и къудамэ гъуэзэджэу «Теорие относительности» зыфIащар дунейм къытезыгъэхьа Эйнштейн Альбертрэ зэман гуэркIэ абы дэлэжьа Розен Натанрэщ. 

Къахутам теухуауэ а тIум I935 гъэм щIэныгъэлIхэм хъыбар ирагъэщIат, дыкъэзыухъуреихь къэухьу (пространство) кIэи пэи зимыIэмрэ абы зэманыр, хуэмми псынщIэми, зэрыщекIуэкIымрэ дащхьэпрызышыфын «лъэмыж» гъуэзэджэу «щIыIуб нэфым и гъуэ» зыфIащар къыщIэкIынкIэ зэрыхъунум хуэгъэзауэ. 

Физикэ щIэныгъэм зэригъэбелджылащи, уахэ щIэншэр зи «лъахэ» сыт хуэдэ къэщIыгъэми адрейр зэрызыщIишэ къару телъыджэщ Ньютон Исаак «гравитацие» псалъэр зыфIищу хигъэунэхукIауэ щытар. АтIэ, а «зэбгъэдэшэкIэм» къигъэщI зэхъуэкIыныгъэ гъуэзэджэщ дыкъэзыухъуреихь къэухьыр (пространствэр), Iушэ-нашэ ищIу, зэрыхиш-зэрыриIуэнтIэкIри, дызэса зэманри, алъандэрэ зэрыщызэкIэлъыхьам хуэмыдэу, кIэщIыщэ зэрищIри. 

Гравитацием апхуэдэ хабзэ къызэрыдекIуэкIым Iэмал имыIэу кърикIуэнкIэ хъунухэм ящыщщ (астрофизикхэм къызэралъытэмкIэ) мы тхыгъэм зи гугъу щытщI «Эйнштейнрэ Розенрэ я лъэмыжу» «щIыIуб нэфым и гъуэ» зыфIащар (нэгъуэщIу абы йоджэ «хьэмбылу зэпрыпщыпIэ» - «червоточина» псалъэмкIи). 

 ИкIи, щIэныгъэлIхэм зэрытрагъэчыныхьымкIэ, IэмалыщIэу къахутар къэзыгъэсэбэпхэм гъуэгуанэ нэхъ кIэщI дыдэ къагъуэтыфынущ, зэманымрэ ар щызэкIэлъыхьа пространствэмрэ щыхагъэунэхукIыну IэпапIитIыр (точкитIыр) псынщIэрыкIуэу зэлъэщIэгъэхьэнымкIэ. 

Сыт, атIэ, дызыхуэчэму къалъытэр «хьэмбылу зэпрыпщыпIэр» джыным щIэмычэу яужь ит щIэныгъэлIхэм?

Псом япэрауэ, абы и инагъыр зыхуэдизыр къазэрыхуэмыщIэрщ. ЕтIуанэрауэ, абыхэм цIыху зэрыс хьэршырыкIуэ кхъухьлъатэ ибутIыпщхьэн дэнэ къэна, къызэрымыкIуэ хьэпшып цIыкIу нэгъунэ гъунэгъуу бгъэдэбгъэхьэнри дзыхьщIыгъуэджэщ, къыщекIуэкIыр нобэкIэ дахэ-дахэу зэрызэхамыгъэкIам къыхэкIыу…

Астрофизикхэм мы зэманым зэрытрагъэчыныхьымкIэ, вагъуэ курытым къишэчым хуэдиз зи хьэлъагъ мащэ кIыфI мелуан бжыгъэхэр дызыхиубыдэ Шыхулъагъуэ (Млечный Петь) галактикэм щыIэщ. Ахэращ «щIыIуб нэфым и гъуэ» жыхуаIэм хуэдэхэр къызыхэкIынкIэ хъунури, языныкъуэхэр зэрытпэжыжьэ щымыIэу (астроном пщалъэхэм етлъытмэ, дауи). 

Иджыблагъэ, 2024 гъэм и щIышылэм, «хьэмбылу зэпрыпщыпIэхэм» лъыхъуэу, США-м АстрофизикэмкIэ и Гарвард-Смитсон центрымрэ Германием Планк Макс и цIэр зезыхьэу астрономиемкIэ щыIэ институтымрэ щылажьэхэм хъыбар зэрызэбграгъэхам тетщIыхьмэ, абыхэм япэ дыдэу ди галактикэм гу щылъатащ мащэ кIыфIхэм ящыщу нэхъ тпэгъунэгъу дыдэр «щIыIуб нэфым и гъуэм» зэрещхьым. 

КъэщIыгъэ телъыджэр зэрытпэIэщIэр илъэс I566-м къриубыдэр нэхум зэрызидз гъуэгуанэкIэщ. Хьэлэмэтыр аращи, «Gaia BHI» зыфIаща а мащэ кIыфIым, зи зэхэлъыкIэкIэ «хьэмбылу зэпрыпщыпIэм» хуагъадэм, и хъуреягъкIэ ди Дыгъэм ещхь вагъуэм къыщелъэтыхь. Езыр а вагъуэм нэхърэ I0-кIэ нэхъ ин къудейщ!

Гуэгъу зэхуэхъуа апхуэдэхэм зэрахабзэу, мащэ кIыфIым адрейм и Iыхьэ гуэрхэр, нурыбэр къакIэрыщэщу, къыкIэрелыпщIыкI, езыми а зэманым рентген малъхъэдис пкъыгъуэжьейхэр къызыхеутIыпщыкI. Ауэ, мыбдежым къыщалъэгъуар нэгъуэщIщ: вагъуэм зыри фIэмыкIуэдрэ мащэ кIыфIри «фыщIэхэм» ящымыщу къызэрыщIэкIар. Апхуэдэм астрономхэр зэреджэр «тежеикIа мащэ кIыфIщ». Ди Шыхулъагъуэм абы ещхь къыщалъагъур иджы япэущ. 

Gaia BHI мащэ кIыфIыр ипэжыпIэкIи зэрыщыIэр астрономхэм нэхъри я фIэщ хъуащ ди планетэм и щIыпIэ куэдым тегуэша Gemini телескопхэм къагъэлъагъуэхэми щыгъуазэ зыхуащIа иужькIэ.