КъэщIыгъэ шынагъуэ

Мащэ кIыфIхэм япэ дыдэу ятетхыхьауэ щытар физикэм и къудамэ телъыджэу «теорие относительности» зыхужаIэр къэзыгупсыса еджагъэшхуэ гъуэзэджэ икIи цIыху телъыджэ Эйнштейн Альбертщ. АтIэми, хьэршыр зыдж щIэныгъэлIхэм зэрыжаIэмкIэ, уахэм къыщызылъэтыхь мащэ кIыфIхэм я зэранкIэ, ЩIы Хъурейр бзэхыжыпэнкIэ хъунущ.

Астрофизикхэр мы зэманым зэрегупсысымкIэ, мащэ кIыфIхэр - уэщIым зыщызыудыгъу, IэщIыхьар зыIэщIэзымыгъэкIыж, и зэхэлъыкIэмкIи зэманыр зэрыщекIуэкIымкIи зихуэдэ щымыIэ къэщIыгъэ шынагъуэщ. Пкъыгъуэу зыщIилъафэм щыщ гуэри къызэримыутIыпщыжым и мызакъуэу, нэхур зыдз фотон нэгъунэ къызэрыIэщIэмыкIыжыфым и зэранкIэ, зи гугъу тщIы къэщIыгъэхэр здэщыIэри къэхутэгъуейщ.   

ЩIэныгъэлIхэм къызэрагъэувымкIэ, мащэ кIыфIхэр, япкърылъ пцIэм и Iувагъ-куэдагъымкIэ, кIуэ пэтми нэхъри нэхъ иныж, нэхъ хьэлъэж хъууэрэ екIуэкIыфынущ, хьэршым къыщызылъэтыхь пкъыгъуэхэм ящыщу «хутыкъуахэр», увыIэгъуэ ямыIэу, зэрызыщIалъафэм къыхэкIыу.

 США-м щыщ щIэныгъэлI, физик Каку Мичио къыдгурегъаIуэ дыщыпсэу планетэм дежкIи мащэ кIыфIхэр ажалзехьэ лъэрыщIыкIыу къыщIэкIынкIэ зэрыхъуну щIыкIэр.

«Нэхъапэм мащэ кIыфIхэм уэщIым зыщамыгъэхъейуэт къызэрытщыхъур, арщхьэкIэ Дыгъэр зыхыхьэ ди Галактикэми къыщаущыхьу а къэщIыгъэхэр зэритыр къыщытхутэм, а Iуэхугъуэм гузавэ къыдигъэщтащ. Уахэ абрагъуэу щIэдзапIи ухыпIи зимыIэм щызекIуэ, хутыкъуауэ гъунэгъу зыхуэзыщI дэтхэнэри зыIэщIэзыубыдэ, «дунейр къутэжыхункIи» къэзымыутIыпщыжыну къэщIыгъэ псэхэхыр языныкъуэхэм ирагъэщхь «зомби» зи фIэщыгъэ гъуэбжэгъуэщ шынагъуэм», - къыддогуашэ Каку Мичио.  

А щIалэм гу зэрылъыдигъэтамкIэ, дызэгъэщIылIа Дыгъэм къедза и къэухьым зи гугъу тщIы мащэ кIыфI абрагъуэхэм ящыщ зым гъунэгъу зыкъыхуищIмэ, ди планетэр щыхупIэ шынагъуэм щхьэщишэпауэ аращ. Ауэ щыхъукIи, щыпсэу цIыхухэм, сыт хуэдэ Iэмал къамыгупсысами, ЩIы Хъурейр къахуегъэлынукъым. «АрщхьэкIэ, иджыри зы пIалъэ гуэркIэ ди планетэм гъащIэр зэрыщекIуэкIынури хьэкъщ», - къыпещэ и псалъэхэм щIэныгъэлIым.

Каку Мичио зэрытригъэчыныхьымкIэ, мащэ кIыфIым ЩIым и курыхым нэхъри нэхъ гъунэгъу зыкъыщыхуищIкIэ, гравитацие и лъэныкъуэкIэ къызэрытегуплIэ къару зэрымыщIэжым ди планетэм и зы джабэр хишынурэ, адрей и щIылъэныкъуэр зэщикъузэнущ, «сингулярность» зыхужаIэ щIыкIэм тету. Ауэ щыхъукIи, а Iуэхум щIыгум и зэхэлъыкIэм къыпхуэмыцIыхужын хуэдизу зригъэхъуэжынущ, псыхэр ямылейуэ къигъэукъубеинущ, унэхэм, лъэмыжхэм, нэгъуэщIхэми нэджэIуджэ дыдэу зыхригъэшынущ. Астрономым и псалъэхэм ятетщIыхьмэ, тхьэмыщкIагъэр абдежми къыщыувыIэнукъым: мащэ кIыфIым и къару абрагъуэм ЩIы Хъурейр адэкIэ «къызэрыридзэж» щIагъуэ щымыIэу, тхылъымпIэ кIапэу иIуэнтIэнурэ зэпкъритхъыжыпэнущ.

Къыхэдгъэщам дыщIигъуу, щIэныгъэлI-планетолог Ги Бен Мак мы Iуэхугъуэми гу лъыдегъатэ: гъунэгъу къыхуэхъуа мащэ кIыфIым дыщыпсэу планетэр зэрызэщикъузэнум къыдэкIуэу, и курыхыр щIэзыхъумэу алъандэрэ къыдэгъуэгурыкIуа «мэIури» зэхичэтхъэнурэ, плазмэ пщтырыщэу щIэгъэпщкIухьар щIыгум къытригъэлъэдэнущ, икIи, узытеувэ хъуну къыщызэтена тIэкIури, зэрызэщIигъэткIукIыр плъагъуу, щихъумэпэнущ.

Гравитацием и къару ин дыдэм езы планетэр, сабэ налъэ хуэдизи къыхимынэжу, нэхъри зэхифыщIэнурэ, пкъыгъуэжьейхэм ящыщу нэхъ цIыкIужьейхэм хуигъэкIуэжынущ, апхуэдэ дыдэу зэхичэтхъэнущ ЩIы Хъурейр зэгъэщIылIа Дыгъэри, абы къедза адрей уафэщIхэри.