Налмэсыр къызэрацIыхуар

Оранжевая Республикэ жыхуаIэр, иджы ЮАР-м хиубыдэр, 1854 гъэм щегъэжьауэ 1902 гъэ пщIондэ къэрал щхьэхуиту щытащ. Нэхъыбэу абы щыпсэухэрт бурхэр - Голландием къиIэпхъукIахэм къатехъукIахэр. Оранжевая Республикэ жыхуэтIэр зэрыпсэу къулеягъэу щытащ налмэсыр. Ахэр щыкуэдт Оранжевая, Вааль псыхэм.

Бурхэм япэкIэ Оранжевая Республикэм нэмыцэ миссионер зыбжанэ Iэпхъуауэ щытащ. Чылисэ, сымаджэщ, школ, псэупIэ зыбжанэ ящIат. 1859 гъэм африкан щIалэ цIыкIу миссионерхэм я деж къэкIуат, сымэджауэ зэрагъэхъужам папщIэ фIыщIэ ищIу мывэ цIу цIыкIу гуэр къахуихьри. Нэхъыщхьэм мывэр къищтэри нэху тригъадзэу иIэтри зэпиплъыхьащ. Ар телъыджэу зэщIэцIууэрт. ЩIалэ цIыкIум къыщигъуэта щIыпIэм щыщIэупщIэм, «псы Iуфэм» къыжриIащ. Фунтитху хъу ахъшэ иритри, щIалэ цIыкIур иутIыпщыжащ. Езым налмэсыр Грэмстаун къалэм лъапIэу щригъэщащ.

Мывэ цIугъэнэхэр нэхъ зыфIэгъэщIэгъуэныр псы Iуфэр зи джэгупIэ сабийхэрт. 1867 гъэм фермер Якобс Даниэль и щIалэр иутIыпщащ Вааль псым деж къамыл къыщыпиупщIу къихьыну. ЩIалэ цIыкIур къыщыкIуэжым мывэ цIу дахэ къыпэщIэхуати, и жыпым иридзащ. Зэман дэкIауэ Якобсхэ къеблэгъащ нэгъуэщI зы фермер - ван Никерк Схалк жыхуаIэр. Абы мывэ гъэщIэгъуэнхэр зэхуихьэсын фIэфIт. ЩIалэ цIыкIум къихьа мывэр щрагъэлъагъум, игу къэкIащ «мыр налмэсу пIэрэ» жиIэри. Абджыр налмэсым къызэрыритхъым щыгъуазэти, щхьэгъубжэм бгъэдыхьэри, щихъуащ икIи абджыр къритхъащ и кIыхьагъкIэ. (А щхьэгъубжэ абджыр иджыпсту щахъумэ а щIыпIэм щыIэ лъахэхутэ музейм). Схалк мывэр къращэну щылъаIуэм, ауэ къратащ. Мывэр куэдрэ хуигъэкIакъым абы, абджыдж (хрусталь) яфIэщIырти. Зэгуэрым ар IущIащ щакIуэ Iэзэ, мыл къупщхьэрэ страус къауцрэ зыщэ О. Рейли Джон. Абыи Схалк къыжриIащ и мывэр абджыджу икIи фунт стерлингитхукIэ ищэхуащ. Езыр Грэмстаун къалэм кIуэри, геолог Атерстоун Уильям Гайбон мывэр иригъэлъэгъуащ. Абы занщIэу къихутащ ар зэрыналмэсыр. Карат 21-рэ хъурт. Геологыр мывэр зэрыналмэсым щыхьэт зэрытехъуэ тхылъыр иIыгъыу О. Рейн Капск колонием и губернатор, Африкэ Ищхъэрэм и комиссар нэхъыщхьэ Вудхаус Эдмонд Филипп и деж кIуэри мывэр иригъэлъэгъуащ. Абы налмэсыр ищэхуащ фунт стерлинг 500-кIэ. Мывэм фIащащ «Эврикэ».

Налкъутым и хъыбарыр щызэхихым, ван Никерк Схалк къагъэпцIауэ къилъытащ икIи тхьэрыIуэ ищIащ абы нэхърэ нэхъ ину налмэс зыIэригъэхьэну. ЩIыпIэм щыIэ щIалэ цIыкIухэр зэхуишэсри яжриIащ мывэ цIум хуэдэ къыхуэзыгъуэтым и мылъкум щыщ иритыну. Илъэс ныкъуэкIэ щIалэ цIыкIухэр псы Iуфэм щылъыхъуащ мывэ. 1869 гъэм и гъатхэм зы щIалэ цIыкIу къыбгъэдыхьащ, и Iэгум мывэ цIу илъу. Ар налмэст, Якобс и къуэм къигъуэтауэ щытам нэхърэ щы-плIыкIэ нэхъ инт. Ван Никерк щIалэ цIыкIум и унагъуэр къриджэри, мэл 500 зыхэт хъушэр, гуууэ 10, и шыр яритащ.

Схалк щIалэ цIыкIум къыхуигъуэта мывэр карат 83,5-рэ хъурт. Капск колонием и IуэхухэмкIэ секретарь Саути Ричард Сэр ар ищэхуащ фунт стерлинг мини 10-кIэ. Налмэсыр Парламентым ихьри, депутатхэм яригъэлъэгъуащ: «Мыс, феплъ, Африкэ Ищхъэрэм и псэукIэр зэтезыгъэувэну мывэм!» - жиIэри. Налмэсыр яхъуа нэужь къыхэкIа налкъутналмэсыр (бриллиант) карат 47,75-рэ хъурт. Абы фIащауэ щытащ «Африкэ Ищхъэрэм и вагъуэ». Нэхъ иужькIэ инджылыз графиня Дадли Джорджинэ ар къищэхужащ фунт стерлинг мин 25-кIэ. Мывэм езым и цIэр фIищащ.

Налмэс къэлъыхъуэным цIыхухэр зэIэпишащ. Фри-Стэйт провинцэм щыщ Ягерсфонтейн къалэ цIыкIум щыпсэухэр ехъулIат. Абдеж фермэхэр щыIэт. Ахэм язым 1870 гъэм фермер Дж. Дж. Де Клерк карат 50 хъу налмэс къыщигъуэтащ. «Ягерсфонтейн» зыфIаща налмэс къыщIэхыпIэр егъэлеяуэ къулейт. Абы мывэ лъапIэр къыщыщIахащ илъэси 100-м щIигъукIэ.

ГЪУЭТ Синэ.
Поделиться: