Яхчал – мылылъэ кумб

Нерон фIэфIу щытащ шагъырым мыл хэдзауэ ефэну. А Iуэхум и блыгущIэтхэр гугъу иригъэхьырт. Гуп защIырти, мылылъэ бгыщхьэхэм кIуэрт. Мылыр къакъутэрт, ар Iэщыфэм кIуэцIашыхьырти, мыткIуу кърахьэхырт. Мыл къыгуэудахэм хъумапIэ хэха яIэт, щIэх мыткIун хуэдэу. 
ЩIыIалъэ мыхьэнэ зиIэ япэ хьэпшыпхэр Ираным къыщежьащ ди эрэм и пэкIэ илъэс 400 и пэ. Абыхэм «яхчалкIэ» еджэрт, «мылылъэ кумб» жиIэу къикIыу. Метр 18 и лъагагът, мывэм къыхэщIыкIат, джэдыкIэ теплъэ иIэт. ДжэдыкIэ теплъэ зэриIэм и щхьэусыгъуэт апхуэдэм дыгъэр нэхъ къызэрыпекIуэкIыр, и бзийр нэхъ зэрыхэмыхьэр. Мылылъэ бгыхэм къыщыгуауда мылхэр щахъумэм нэмыщI, яхчалхэм езыхэми псыр щагъэщту зрагъэсащ. Яхчал къэс хуэзанщIэу псы кIэнауэ чэнж цIыкIухэр датIыкIырт. Апхуэдэ кIэнауэхэм и блынхэр Iувти, абы и сэбэпкIэ, псы ирижэр щIыIэтыIэу къанэрт. Ар жэщым тещтыкIырти, мыл трищIар нэхущым къытрахыурэ яхчалым нагъэсырти и пIэм ирагъэзагъэрт. 

Япэ щIыIалъэ

Пасэм, дунейр щыхуабэм, шхынхэр щIыунэхэм, мылылъэ кумбхэм щахъумэрт. Кумбым и лъэгум хьэуазэ тракIутэрт, и щхьэм мыл тралъхьэрти, аргуэру хьэуазэ щIахъумэжырт. 
ЛIэщIыгъуэ кIуам ику пщIондэ мыл «къыщIэхыным» елэжь цIыхухэр щыIащ, абы хуагъэсауэ. ЩIымахуэм псыежэхым кIуэрт, мыл щтар кIуэцIраудырти, пхъэх цIыкIукIэ мылыр плIимэу къыпахырт. Мылхэр зыхуейхэм Iэрагъэхьэрт. Уеблэмэ мыл щэныр IэщIагъэ щхьэхуэу щытащ. Мыл зыщэм нэхущым цIыхухэм я бжэIупэхэм щигъэтIылъырт ар. Мыдрейм ар мыткIу щIыкIэ къищтэжын хуейт. 
ЩIыIалъэ папщIэу къэбгъэсэбэп хъу хьэпшып XIX - нэ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм къигупсысащ, и патенти къыдихыжащ американ хьэрычэтыщIэ Мур Томас. Мур тхъуцIынэ ищэрт. Фермэм къикIыу тыкуэным нэсыху тхъуцIынэр щыфIэтIатIэ къэхъурти, хэкIыпIэ къигупсысащ: жыр пIащIэм коробкэ къыхищIыкIащ, абы тхъуцIынэр ирилъхьэри, тхьэкIумэкIыхьыфэм кIуэцIилъхьэжащ. Ар мыл зэрылъ ашыкым ирилъхьэжри, «рефрижератор» фIищыжащ. Ашыкыр, фэр, мылыр апхуэдэ IэмалкIэ къагъэсэбэпу щытауи ящыгъупщэжащ, езы псалъэр гъащIэм къыхэнащ. 
1862 гъэм Франджым щыщ щIэныгъэлI Карре Фердинанд япэ щIыIалъэр дунейпсо гъэлъэгъуэныгъэм утыку къыщрихьащ. 

Мылыр ахъшэ хэхыпIэу

«Мыл империе» къэзыгъэщIам зэреджэр Тюдор Фредерикщ. Ар Бостон 1783 гъэм къыщалъхуащ. Зэгуэр унагъуэр щIыуэпсым зыгъэпсэхуакIуэ кIуауэ, Iэнэ къэузэдам пэрысхэт. Нэхъыжьхэр мыл зыхэлъ виски ефэхэрт, хьэрычэт Iуэхум тепсэлъыхьурэ. Абдежым Фредерикым гушыIэ хэлъу жиIащ ахъшэ къэблэжьынумэ, виским хэбдзэ мылым хуэдэ Карибхэм щыпщэным нэхъ IэмалыфI умыгъуэтыну. ЩIалэм жиIар къафIэIуэхуакъым, ауэ езыр-езыру и фIэщу егупсысыжащ. ИкIи а Iуэхур иригъэжьащ. Мыл хьэрычэтым хыхьэри, илъэс 30 щыдэкIам, абы дунейм щызэбгриша мылым и бжыгъэр къызэщIэпкъуэжмэ, тонни 180-рэ хуэдизынут. Зэрехъуэпсам хуэдэу ар «мылхэм я пащтыхьт». Ауэ а илъэс 30-р къызэринэкIын щхьэкIэ, абы гугъуехь куэд ишэчащ. ЯпэщIыкIэ Фредерик и къуэш Уильям къигъэдэIуащ зэгъусэу мыл хьэрычэтым хыхьэну. Абыхэм яубзыхуащ Мартиник хытIыгум мыл зэрашэн Iэмал. Кхъухь пщIэкIэ къащтэну и ужь ихьащ, ауэ Бостон кхъухьтедзапIэм зы кхъухьи къыщагъуэтакъым мыл къутахуэ къришэкIыну арэзыуэ. Арати, зэкъуэшитIым езыхэм кхъухь ящIащ. Абы фIащащ «Фаворит». 
1806 гъэм, мазаем и I0-м ахэр псым техьащ. Мылыр Мартинкэ нашэсащ. Ауэ щыхъукIэ, ар зыщэхун ягъуэтакъым. Уильям и гур зэщыуэри, Iуэхум къыхэкIыжащ. Фредерик и хъуапсапIэр IэщIыб ищIын идакъым. ЕтIуанэу абы мыл къутахуэхэр Индием ишэну и ужь ихьами, къехъулIакъым. I809 гъэм щегъэжьауэ 1813 гъэ пщIондэ Тюдор щэнейрэ лъэхъуэщым ихуащ щIыхуэ къытехуэурэ. Абы щыгъуэми и мурадым егупсысырт. Зэгуэрым игу къэкIащ «цIыхухэм мыл ящэхуну хуей хъун папщIэ, ар хэдзауэ псы, шагъыр егъэфауэ, и фIагъыр къегъэщIэн хуейщ», - жиIэри. Фредерик термосышхуэ зэригъэпэщри, Америкэм и къалэхэр къызэхикIухьащ. КъызэрыщIэкIамкIэ, цIыхухэр мыл щIыхуэмейр и пIалъэмрэ и фIагъымрэ ящIэртэкъыми арат. Фредерик хигъэзыхьурэ мыл зыхэлъ псым иригъэфа нэужь, цIыхухэр абы къыщIэупщIэ хъуащ. 1821 гъэм Тюдор Федерик и мыл хьэрычэтым нэхъри зиужьащ. 
1864 гъэм «мыл пащтыхьыр» дунейм ехыжащ и «империер» къигъанэри. Империер щыкъутэжар электрическэ щIыIалъэхэр къэунэхуа нэужьщ.