ЦIыхуфIым и хьэлыр къыхэщу

Балъкъэрхэр Кавказ Ищхъэрэм щыщ, зи бзэр тыркубзэ гупым хыхьэ лъэпкъщ. Я нэхъыбэр Къэбэрдей-Балъкъэрым исщ. КъищынэмыщIауэ, абыхэм ящыщхэр щопсэу Къыргъызми, Къэзахъстанми, Тыркуми, Америкэми.

Къэрэшейхэмрэ балъкъэрхэмрэ совет зэманым и политикэ зэIумыбзым зэпэIэщIэ ищIа зы лъэпкъщ. Балъкъэр таурыхъхэм дахэу тепсэлъыхьащ а лъэпкъым щыщ усакIуэ цIэрыIуэ Кулиев Къайсын: «ЦIыхур къызыхуигъэщIар гъащIэмрэ лэжьы­гъэмрэщ. И гъуэгум къытезэрыхь дэтхэнэ гугъуехьми зэрыпэщIэувэн лIыгъэ хурикъуу щытыпхъэщ ар. ЦIыхуфIым и хьэлым щабагъыр, губзыгъагъэр, хьэлэлагъыр щытепщэу, ныбжьэгъур игъэпэжу, бийм къыпимыкIуэту, и жьэгу пащхьэр ихъумэфу щытын хуейщ. Аращ ди таурыхъхэри, дунейм тет адрей псысэ псори зытепсэлъыхьыр. Къэрэшей-балъкъэр таурыхъхэр нэ­хъыжьхэм къыщаIуэтэжкIэ, мыпхуэдэу яух хабзэщ: «Мыр фи нэкIэ зэрывмылъэгъуам хуэдэу, Тхьэм узрэ гузэвэгъуэрэ фимыгъэлъагъукIэ».

Хьилэшы къэрабгъэ

Бгы лъапэм деж хьилэшыуэ икIи къэрабгъэу зылI щыпсэурт. Ар апхуэдизкIэ сытми щышынэрти, пщыхьэщхьэм унэм къыщIэкIын хуей хъумэ, и фызыр е и джэдур къыздыщIишырт. И хьэлым зыщимыхъуэжым, цIыхухэм абы Хьилэшы къэрабгъэ къыфIащащ.

Зэгуэрым, жэщыр къэблэгъауэ, ар и фызым и гъусэу къуажэ уэрамым къытехьащ. Фызым жеIэ:

- Еплъыт, жэщыр мазэхэу кIыфIщ. Мыпхуэдэ жэщым шы гуартэ къепхужьэу бгым щыбгъэпщкIуну гугъу хъунукъым. Гуартэм хэт шыхэм нал ящIэлъкъыми, я лъэ макъыр зэхэпхынукъым, дыгъужьхэри мыпхуэдэ жэщым къежьэркъым.

ЛIым «дыгъужь» псалъэр зэрызэхихыу, щIэпхъуэри, унэм нэсыжыху къэувыIакъым.

Ар зэхахыжа нэужь, къуажэдэсхэр ину дыхьэшхащ. Мо Хьилэшым къызэрыщIэнакIэр и гум ежалIэри, и щхьэр къуажэм дихыну мурад ищIащ, пщIэрэ щIыхьрэ къимылэжьу къимыгъэзэнуи игу ирилъхьащ. Гъуэгу гъуэмылэу абы ерэнрэ кхъуей цIынэ хъурейрэ къыздищтащ.

Куэдрэ кIуа, мащIэрэ кIуа, жэщищ-махуищкIэ гъуэгу тетауэ, нэху здэщым маплъэри, зы Иныжь щытщ. Щышынат, ауэ зыкъригъэщIакъым.

- УкъысIэрыхьа иджы, цIыкIужьей, иIэ, дызэгъэзауэ! - жеIэ Иныжьым.

- ИIэ, - кIэзызу къет жэуап Къэрабгъэм. - ЩIым дагъэ къыпхущIэхумэ сегъэплъыт!

Иныжьым щIыр лъакъуэкIэ иубэурэ зыщIыпIэ деж кумбышхуэ къыщриудащ, арщхьэкIэ дагъэ лъэпкъ къэлъагъуэртэкъым. Къэрабгъэр тIэкIу IукIуэтри, Иныжьым гу лъримыгъатэу, ерэныр зэрыт фалъэм пшахъуэ тIэкIу трикIутащ. ИтIанэ, щIым теувэ хуэдэурэ, абы лъэдакъэкIэ теуэри, ерэныр къижащ. Иныжьым игъэщIэгъуащ, ауэ зыри жиIакъым.

- Уин щхьэкIэ, укъарууншэщ уэ, - жиIащ Къэрабгъэм. - Мы мывэ хужьхэм языхэз зэгуэудыт уи IэмкIэ.

Иныжьыр куэдрэ еуащ мывэ хужьхэм, арщхьэкIэ ирищIэфаIакъым, цы къызытеблэбл и Iэр игъэузыжа фIэкIа. Хьилэшым и кхъуей хужьышхуэр щэхуу кърихри, куэдрэ еуэнт - тIууэ зэпигъэхуащ.

- Уэ ущынэхъ лъэщкIэ, дяпэкIэ унафэ щIы, - жиIащ Иныжьым, - сэ згъэзэщIэнщ.

Хьилэшым унафэ ищIащ мыIэрысей нэхъ лъагэ дыдэм пыт мыIэрысэхэр къыхупичыну. Иныжьым жыг къудамэр Iэ лъэныкъуэкIэ къришэхащ. ТIуми загъэнщIыху яшхащ мыIэрысэ IэфIхэр. Хьилэшым и бгырыпхыр къудамэм зэрыфIэнам гу лъитакъым. Иныжьым жыг къудамэр щиутIыпщыжым, мо Къэрабгъэри къурш лъагэм здыдрихьеящ.

- Сыт абы ущIыдэкIуеяр? - йоупщI Иныжьыр.

- Бгыр къэмыуэн щхьэкIэ зыщIэзгъэкъуауэ аращ, - зыкъиумысыркъым модрейми.

Ар бгым къехыжри, тIури зэгъусэу кIуащ иныжьхэр щыпсэу бгъуэнщIагъым.

Иныжь гупым Хьилэшым пэгун къыIэщIагъэуващ: «Псы къытхуэхь!» - жаIэри.

- Пэгун сIыгъыу сыкIуэ-сыкъэкIуэжу сыIутыну? Бел къызэфти, езы псыр мыбыкIэ къэзгъэжэнщ, - яжреIэ езыми.

Иныжьхэр шынэри, пэгуни бели къратакъым. Псори зэхуэсыжри, хасэ зэхаублащ, «Мы емылыджыр ди натIэм дауэ идгъэкIа хъуну?» - жаIэри. Зыкъомрэ зэдауэхэри: «ДыщэхэкIрэ налкъутналмэсрэ дэзу пхъуантэ еттынщи, хьэщIэ лъапIэ хуэдэу, унэм едгъэшэжынщ», - жаIэри унафэ къащтащ.

Арати, Къэрабгъэр япэ иту, абы и ужьым иныжьхэм я нэхъ иным пхъуантэр IэщIэлъу йожьэ. Ауэрэ къуажэми носыж.

- Уэ зэкIэ мыбдеж щыт, - жреIэ Хьилэшы Иныжьым. - Сэ унэгуащэм хъыбар езгъэщIэнщ, хьэщIэ лъапIэ зэрызигъусэмкIэ.

Иныжьым зэхех Хьилэшым и фызым зэрыжриIэр:

- Дызэдзэкъэн гуэр гъэхьэзыр.

- Тхьэ, сымыщIэ Iэнэм къытеслъхьэнур, - жеIэ цIыхубзым, и лIым зэригъэIущам тету. - Унэм зыри щIэлъкъым зы иныжьыкуэ фIэкIа, ар згъэжьэнщ.

Иныжьым абдежым и псэр хьэршым мэкIуэж. ПсынщIэу пхъуантэр егъэтIылъри, и къару къызэрихькIэ щIопхъуэ. Здэжэм, Бажэ къыхуозэ. Къэхъуар щыжриIэм, Бажэр къопсалъэри:

- Уи лажьэIа? А зи гугъу пщIым нэхъ шынэкъэрабгъэ мы Iэгъуэблагъэм искъым. Сэри къысщошынэ ар. Уи фIэщ мыхъумэ, си кIапэр убыди накIуэ.

ЩIегъуэжри, Иныжьым къуажэмкIэ игъэзэжащ, ауэ Бажэм и кIапэр иутIыпщын дзыхь ищIыртэкъым. Къэрабгъэм и унэм нэсахэщ. Хьилэшыр щхьэгъубжэмкIэ къыдоплъри, Бажэм къыжреIэ:

- Сыт, КIапэшхуэ, мы иныжь уэд къысхуэпшари? Фэрэ къупщхьэрэ фIэкIа кIэрылъкъым мыбы. Сыт сэ ар зэрызбгъэщIынур?

Бажэм къигъэпцIауэ гурыщхъуэ ищIри, къэгубжьащ Иныжьыр. Бажэр къищтэщ, мывэм тридзэщ, зэгуиудри езыр щIэпхъуэжащ. Иныжьхэм я бгъуэнщIагъым зэрынэсыжуи, Хьилэшым и унэм иныжьхэр зэрыщагъажьэр яжриIэжащ.

Абдежым иныжь лъэпкъым гузэвэгъуэ я псэм телъу зыкъаIэтри, Iэгъуэблагъэм икIыжыпащ. Абы лъандэрэ а лъэныкъуэм иныжь ущрихьэлIэжыркъым.

Хьилэшым Бажэм и фэр трихри, пыIэ ищIащ, хуэмурэ и цIэ лейхэри кIэрыхужащ.

Тхьэм уиузэщI, щауэ махуэ.