Илъэс щэ ныкъуэкIэ узэIэбэкIыжмэ…

Мы гъэм илъэс 55-рэ ирикъуащ куржы усакIуэ щэджащэ Руставели Шота и цIэр зезыхьэ, Тбилиси дэт театр институтым Къэрэшей-Черкесым щыпсэу адыгэхэмрэ къэрэшейхэмрэ папщIэ лъэпкъ труппэхэр - студиехэр къызэрыщызэIуахрэ. ЛIыщIыгъуэ ныкъуи текIыжащ япэу абы щIыхьахэм къызэраухрэ.

А зэманым къекIуэкIа драматургиер Къэрэшей-Черкесым щалэжьын я гугъэу, студием къыщIэкIа куэд ирагъэблэгъауэ щытащ Черкесск область драмэ театрым. Иужьым, урысыбзэкӀэ лажьэ театрым адыгэу, абазэу, къэрэшейуэ, нэгъуейуэ яхыхьар къахэкIыжащ, лъэпкъ театрхэр къызэрагъэпэщу лэжьэн щыщIадзэм.

Абыхэм яхэтт театр гъуазджэм и щэхухэр Тбилиси щызыгъэнэIуа ди лъэпкъэгъухэр, зи гъунэ ирамылъа лъэпкъ щэнхабзэр утыкум дахэу изыхьэну, езыгъэфIэкIуэну хъуапсэ адыгэ актёр зэчиифIэ зыбжанэ. 

Тбилиси театр институтыр къэзыуха, Акъ Мухьэрбэч и цIэр зезыхьэ адыгэ къэрал драмэ театрым и актрисэ пашэ, УФ-м и тхакIуэхэм я Союзым хэт, драматург, усакIуэ, зэдзэкIакIуэ, КъЧР-м щIыхь зиIэ и артисткэ ТУТ Тезадэ иджыблагъэ дыIущIащ студием зэрыщIыхьам, ди хэгъуэгум щыщу къыдеджа адыгэхэм ятеухуауэ и гукъэкIыжхэмкIэ къыддэгуэшэну.

- Куржы къэралым деж адыгэхэр щеджэ хъууэ театр студие къызэрыщызэIуахым хэт ущигъэгъуэзат? Абы ущIыхьэну дауэ тебубыда хъуа?

- Си дэлъху Мамэтбийщ сэзыгъэщIар. 1968 гъэм и жэпуэгъуэ мазэм, тIэкIу дыгувауэ, Тбилиси дыщеджэну зы гуп дыкIуащ. ДяпэжкIэ, ди республикэм лъэпкъыу исым театр къыщызэгъэпэщыныр я плъапIэти, мурад ящI нэрыбгэ тӀурытӀ-щырыщ къызэщӀакъуэу Ленинград театральнэм щӀагъыхьэну. ИкӀи ягъэкӀуат, ауэ къадэхъуакъым. Я Ӏуэхур щымыкIуатэм, щIэныгъэ нэс зрамыгъэгъуэтауэ къагъэзэжри, хэгъуэгум и урыс театрым къызэрыкIуэ актёру Iухьащ. УрысыбзэкӀэ псалъэу емысар сценэм «акцентышхуэ» яIэу къытехьэт… ИужькIэ нэхъ тэрэзу егупсысыжри, унафэ къахьауэ щытащ адыгэхэмрэ къэрэшейхэмрэ гуп-гуп ящӀу ирагъэджэну.  

- Ар дэнэт здыщрагъэджэнур?

- Ленинградщ здагъэкIуар. Абыхэм яхэтащ Абдокъуэ Маталио, ГунжафIэ Хьисэ, илъэс куэдкIэ къэбэрдей театрым и унафэщIа Шумахуэ Владимир сымэ.

Курыт еджапIэр къыщызуха 1962 гъэм, ахэр абдеж щеджэххэти, зэ щхьэкIэ таучэл сщIащ сэри сыкIуэу я гъусэу седжэну, ауэ режиссёрут сызэращтэнури, здакъым, актёр IэщIагъэм сызыщӀэхъуэпсти.

- ТбилисикIэ дгъэзэжынщи, пщIэжрэ Ищхъэрэ Кавказым щыщу институтым щIыхьахэм, псом хуэмыдэу ди лъэпкъэгъухэм куржыхэр къазэрыпыкъуэкIар?

- Куржыхэмрэ адыгэхэмрэ я зэпыщIэныгъэр нэгъэсауэ къагурыIуэт тбилисидэсхэм. Псалъэм папщIэ, абыхэм я нэӀуасэтэкъым ди хэгъуэгум икIыу абы нэкIуа нэгъуэщI лъэпкъхэр. Дызэрыадыгэр къызэращIэу, къытщыгуфIыкIт, къыдблэкIтэкъым фIэхъус къыдамыхыу, къытщIэмыупщIэу.

Общежитэм ди гъусэу щIэса езы куржы дыдэхэри, институтым дезыгъэджахэри нэфIкIэ къыдэплът. Апхуэдизу езыхэми фIыуэ зыдагъэлъэгъуати, дыщIэлъэIуащ куржыбзэр дагъэщIэну.

КъыкIэлъыкIуэ махуэм егъэджакIуэ къыдагъэбыдылIэщ-аби, я хьэрф тхэкIэр зэдгъэщIэн щIэддзащ. Хьэрыпыбзэм ещхьу гугъуми, ди псэм фIэфIу дджыт, уеблэмэ ди щIалэхэм куржы акцент ягъуэтауэ псалъэт. ЖыпIэнурамэ, ноби си курсэгъу Беслъэней Хьисэ а щэныр зыхимынауэ хэлъщ.  

- Уи курсэгъухэм я гугъу тщIымэ, яхэтыну къыщIэкIынт «театрым къыдалъхуа» зыхужыпIэ хъун, сценэм хуэIэижьхэр. Апщыгъуэм нэрылъагъут хэт сыт хуэдэ актёр къыхэкIынуми?

- Тбилиси деж адыгэу къыздеджахэм ящыщщ псом япэ зи цIэ фIыкIэ зыгъэIуа Акъ Мухьэрбэч. Карачаевск институтым Мухьэрбэч къыщӀэкӀри, ещанэ курсым зэуэ нытхэтIысхьауэ щытащ. Гъуазджэр и фащэт, сыт хуэдэ роль и пщэ йомылъхьэми, къигъэлъэгъуапхъэ шыфэлIыфэм зэриувэн зэчий бгъэдэлът. Абы зыкIи къыкIэрымыхуу, ипэ имыщмэ и кIэ къинакъым зыхужыпӀэну, диӀащ ПщыхуэфI Астемыр. АдэкIэ уIэбэнщи, Аргун Олег…

Деджэну дыщыкIуагъащIэм, куржыхэм апхуэдизу ар ягу ирихьати, гушыIэ щIыкIэу «кушать подано» жрагъэIэт. Уи фIэщ зэрыхъунщи, роль нэхъыщхьэ дыдэр зыгъэзащIэ артистым апхуэдэу Iэгу хуемыуэу къыщӀэкӀынт. АтIэ, Олег нэхъапэ и пэр къуагъым къыкъуэкIти, итIанэ и пкъыр сценэм къытехьэт. Зы псалъи хэмыту, и теплъэ закъуэм цIыхухэр игъэдыхьэшхт, ар зылъагъум и махуэр нэжэгужэу ирихьэкIт. ЦIыху дыщэт Олег.

АдэкIэ къокIуэ нетIэ зи гугъу сщIа Тут Мамэтбий. НобэкӀэ Санкт-Петербург щопсэу. Абы и дежкIэ нэхъыщхьэр институт къэухынрат, театрым и нэ къыхуикIыщэтэкъым. Ӏуэхуу сиӀэр къэзгъанэу Тбилиси сыкIуэну  сытезыгъэгушхуар аращ. Мамэтбий езыр дэрбзэр Ӏэзэт. Си унагъуэм ямыдэу сакъыфIыдэкIати, къысхуэгубжьри, зы заулрэ къыздэIэпыкъуакъым. Япэ  мазитӀым стипендие къызатакъым. Мамэтбий ирагъэдым къыщIихымкIэ сихуапэт, сигъашхэт, гъуэгу уаси къызитт. Къыздеджа адыгэ пщащэхэм ящыщщ Балэхэ Фатимэрэ Людэрэ, ДыщэкI Нонэ, Iэгуей Татьянэ, Иуан Рае сымэ…

- УэркIэ нэхъ гугъуу сыт хэлъар еджэным, езыр абы ущIыхьэныр тыншт?

- Курыт еджапIэмрэ институтымрэ зэбгъапщэмэ, шумрэ лъэсымрэ хуэдэщ. ЕжапIэм си къуейщIеиныр увыIакъым, щIагъуэуи седжакъым. Ауэ, зэми зэ мывэ бгъэжам ухуозэжкъэ-тIэ… Институтым деж сызыхуейр къыщызгъуэтым, си щхьэр лъагэу сӀэтри седжащ, диплом плъыжьыр зыӀэрызгъыхьэху.

Хуабжьу гугъут уеджэныр. Урыс театрым, совет театрым, куржы театрым, драматургхэм, абыхэм япха пьесэхэм ятеухуауэ хъуар азбару зэгъэщIапхъэт. Институтым сыщыщIыхьэным щыгъуэ, Черкесск къалэращ экзамен здыщызагъэтар. АдыгэбзэмкIэ сӀизыхар Хьэгъундокъуэ Рэмэзант.   

Тбилиси институтым къыдита пэшхэр фӀыуэ зэгъэпэщатэкъым, тучанхэр жыпIэнщи, щӀэщыгъуэ гуэр къэпщэхунуми, лъапIейт. Лъэпощхьэпоууэ щыIэр мащIэтэкъым. Ауэ, ди гум илъыр зэдгъэхъулIэну, ди лъэпкъым и щэнхабзэм папщIэ щхьэузыхь зытщIыну дыхьэзырти, сытри тшэчт.

 - Куржыхэм уахэсыхьын папщIэ, Мамэтбий щымыхъукIэ, япэхуным абыхэм ящыщ гуэр къыбдэIэпыкъуа, хьэмэрэ уэр-уэру уи Iуэху плъагъужа?   

- Зы махуэ гуэрым, нану зиIэ бзылъхугъэ гуэрым пхъу сыкъищIри, и деж сыщыпсэуну сригъэблэгъащ. СыкӀуащ. Езыр сценэ псэлъэкIэмкIэ егъэджакIуэти, щӀэныгъэ къызбгъэдилъхьэт, сэ и цӀыкӀур ӀыгъынымкӀэ сыдэӀэпыкъут. Апхуэдизу дызэсати, Тбилиси сыкъыщынэпэну къызэлъэIут: «Грибоедов и цIэр зезыхьэ театрым уIузгъэхьэнущ, фэтэри къыпхудэсхынущ» жиӀэт. СэркIэ нэхъапэIуэр си лъэпкъым хуэлэжьэнрати, сыкъыхутегъэнэнутэкъым.

- Сыт хуэдэ предмет фагъэджыр? Егъэджэныгъэр дапхуэдэут зэрекIуэкIыр?

- Езы еджапIэр лъэщт. Хуейр еджащ, хуэмейр фIым хэнащ. Кином хэтагъэххэу куржы куэд къыддеджэт, мылъкум хуэщIа я адэ-анэхэм щIагъыхьауэ. И нэхъыбэр еджапӀэм накӀуэтэкъым. Дэ мыгъуэ жьыуэ дыкъыщылъэтти, дерсхэм дыжэт, гугъу зыщIедгъэхьым и мыхьэнэр къыдгурыIуэу. ДыкIуэт фехтованием, сценэм узэрыщызекIуэным, ритмикэм дыхуагъасэт, къафэхэр тхуагъэувт, кIэщIу жыпIэмэ, сценэм ухуэзыгъэхьэзыр предметт а псори.

Нобэр къыздэсым сщыгъупщэжкъым спектаклым зэуэкIэ-бэнэкIэр зэрыщагъэувыр япэу къызэрызэхъулIауэ щытар: нэпцIу зэрызыбгъэджалэ, ущыуэ-къыщоуэжкIэ зэрызыпщI щIыкIэхэр.  

- БлэкIа илъэс 50-м уриплъэжмэ, нэхъ зэхъуэкIыныгъэшхуэу уи гъащIэм сыт къыщыхъуар?

- Зэи си анэдэлъхубзэм сытезэшакъым, ар нэхъыфIу зэгъэщIэным сыхуэщхьэхакъым, театрым сызэрыхуэлажьэм шыIэныгъи къаруущIи къызитащ. Иджы сыт хъуэпсапIэу сиIэр… НобэкIэ адыгэбзэ щIагъуэ зыIурымылъу, зымыщIэу сызыдэлажьэ зэкъуэш ныбжьыщIэхэу Жэрэщты Ӏэстемыррэ Дамиррэ къызэрысщыгугъ тIэкIур схуэгъэпэжыжмэ, ар си ехъулIэныгъэшхуэу слъытэнущ.

- ГъащIэмрэ театрымрэ зэпхьэлIэ хъуну, щызэхыхьэ-щызэхэкI куэд щыIэу жаIэ гъуазджэм телажьэхэм. Дауэ уеплърэ, Тезадэ, сыт хуэдэ гъунэ яIэр а тIум? Уэ зэрызыхэпщIэр дапхуэдэу? 

- Абы гъуни нэзи яIэкъым гъуазджэм хэтхэм я дежкIэ. Сыту жыпIэмэ, театрым хэтхэр абы дропсэу. Илъэс щэ ныкъуэ хъуауэ сценэм сытетщи, къэлъытэгъуейщ сыт хуэдиз роль згъэзэщIами, шыфэлIыфэ дапщэм сиувэну къысхудэхуами.

Сценэм симыгъащIэ къыщызогъащIэри, ролым зыщесткIэ, шкIауэ башкIэ саукIа нэхъей, сешауэ унэм сыкъокIуэлIэж. ГъащIэр театрщ жи - тIури гъунэншэщ.

- Тхьэр арэзы къыпхухъу, Тезадэ! Лъэпкъым хуэлэжьэныр дапщэщи богъэнэхъапэри, дяпэкIи спектаклыфIхэр бгъэувауэ, узыдэлажьэ щIэблэм зыхуей ябгъэгъуэтауэ дигъэлъагъу, уигъэузыншэ!