Ди къэралым и ныбжьэгъут

Политикэм иIэтыркъым къыхыхьэ псори. Ар  зи гугъэхэр щоуэ: абы дрихьейр зэфIэкIышхуэ зыбгъэдэлъхэрщ. Ауэ  мыбдежми Iуэхур насыпырыхьым щыхуэкIуи къохъу: езы политикэр цIыхум и гъащIэм щыхыхьэ икIи ар нэхъапэм и пщIыхьэпIи къыхэмыхуа лъагапIэм щригъэувэ. Нэхъ гъэщIэгъуэныжщ ар цIыхубзмэ икIи жьэгум дэсу и бынхэр ипIын фIэкIа нэгъуэщI къалэн и пщэ дэмылъын хуейуэ иджыри къэс къыщалъытэ Азием щыщмэ. Мыбдеж дэ япэу дигу къэкIыр Ганди Индирэрэ Бхуттэ Беназиррэщ. Ауэ шэч лъэпкъ къытедмыхьэу абыхэм ябгъэдэдгъэувэ хъуну  Бандаранаике Сиримавэ теухуауэ зэхэтхар нэхъ мащIэщ.

Зи гугъу тщIыр 1916 гъэм Цейлон (1972 гъэм къыщыщIэдзауэ Шри Ланка) хытIыгум щыпсэу сингал унагъуэ къулейм къыщалъхуащ. Къэралым бжыгъэкIэ щынэхъыбэ сингалхэм (тамилхэр етIуанэщ) я тхьэр Буддэщ. Абы и диным и къудамэ нэхъ ихъу-ипкIырт унагъуэм щызэрахьэр. Сиримавэ хабзэ ткIийхэм щIапIыкIащ. Лэжьыгъэм пасэу есащ, къулъшырыфым фIэкIа зыщIыпIи щеджакъым (адэ-анэм къалъытэрт бзылъхугъэм унагъуэр зэрихьэн фIэкIа нэгъуэщI къалэн имыIэу). И ныбжьыр илъэс 24-м иту ар дэкIуащ лIакъуэлIэшхэм  къахэкIа Бандаранаике Соломон, илъэс 17-кIэ нэхъыжьым, абы бынищи хуигъуэтащ. Сиримавэ насыпыфIэт, зыми щIэмыхъуэпсу. АрщхьэкIэ абы къыпэплъэр нэгъуэщIт.

1948 гъэм Инджылызым  Британие Зэныбжьэгъугъэм и доминиону хэтым и хуитыныгъэхэр  Цейлоным ирита иужь хытIыгум щызэрызехьэу хуежьащ. Оскфорд щеджа Соломон жыджэру хыхьат политикэм. Абы щэнейрэ правительствэм министр къулыкъу къыщратат.

I95I гъэм политик Iэзэм къызэригъэпэщащ  Шри Ланкам и Щхьэхуитыныгъэм и парт (ПСШЛ). Ар сингал лъэпкъым и сэбэп зыхэлъхэм щIэбэнырт.

А зэгухьэныгъэр хуабжьу игъуэу зэтраухуат. Буддэ и Iумэт- сингалхэм къагъэувырт захуагъэр зэфIагъэувэжыну. Инджылызхэм я тетыгъуэм къэралым къулыкъу нэхъыщхьэхэр щызыIыгъар сингал католикхэмрэ тамил индусхэмрэт. Абы къыхэкIыу Бандаранаике и партым куэд и телъхьэ хъуащ. 1956 гъэм ПСШЛ-р хэхыныгъэхэм щытекIуащ икIи Соломон премьер-министр къулыкъур иубыдащ.

Правительствэм и унафэщIыр Iуэхум ткIийуэ бгъэдыхьащ. Сингалхэм я бзэр хытIыгум щызекIуэ къэралыбзэ закъуэу ягъэуващ. Зыхъумэжыныгъэм теухуауэ Британием иращIылIа зэгурыIуэныгъэр якъутэжащ, абы и тенджыз, дзэ-хьэуа къарухэр Цейлоным ирашыжащ, Буддэ и диныр япэ ирагъэщащ. Абы католикхэр, нэхъ Iеижу тамилхэр зэгуигъэпащ.

1959 гъэм премьер-министрым и IуэхущIапIэм щIыхьащ зыми ямыцIыху монах. Псоми пщIэ яхуэзыщI Соломон и щхьэр къыщыхуигъэщхъым зэуэ шэ зыбжанэ тригъэсхьащ: монах фащэ зыщыгъыр террористт.

Банданараике сымаджэщым щIэлIыхьащ. Партри къэралри зеиншэу къэнащ. ФIы дыдэу илъагъу и щхьэгъусэр зимыIэж Сиримавэ гуIэрт. Мыбдеж щыжраIащ и лIым и пIэ иувэну: япэщIыкIэ партым, иужькIэ къэралым я унафэщI хъуну. Бзылъхугъэр абы пэплъатэкъым. Ауэ а зэманым а къулыкъур зыхуэфащэ нэгъуэщI цIыху «къабзэ» (къаугъэхэми Iулъхьэхэми хэмыпщIа) къэралым истэкъым.

Партым  увыпIэшхуэ щызыIыгъхэр жыжьэрыплъэт. Абыхэм ялъагъурт и щхьэгъусэр яукIа иужь Сиримавэ къэралым щыцIэрыIуэ  зэрыхъуар. ЦIыхухэм ягухэр кIэрыпщIэрт а бзылъхугъэм: Соломон и фэеплъу ирагъэкIуэкI пэкIухэм ар щыгъырт щIимыуфэу икIи фэрыщIыгъэ гуэри хэмылъу. Сиримавэ и псалъэхэр къызэрыгуэкIт. Абы жиIэрт яукIам и Iуэхум пащэну езыри партри зэрыщIэхъуэпсыр. Жагъуэгъухэр цIыхубзым щыдыхьэшхырт, «фызабэ гъыринэкIэ»  еджэрт. АрщхьэкIэ мыгувэу Iэ зыIэтынухэм Сиримавэ я фIэщ хъурт. Арати, ипэIуэкIэ зэи политикэм  хэмыта ар I960 гъэм премьер-министру хахащ. Апхуэдэ къулыкъу нэхъапэм зы цIыхубзи иIыгъатэкым.

«Фызабэ гъыринэр» социалист Iуэху еплъыкIэ зиIа и щхьэгъусэм пхиша гъуэгум ирикIуащ. Къэралым ей хъуащ банкхэр, кхъухь тедзапIэхэр, промышленностым и IэнатIэ  зыбжанэ. Правительствэм и унафэм къыщIэхутащ къэрал щIыб сатур, ахъшэшхуэ къэзыт шей гъэкIыныр Сингалхэм ефIэкIыныгъэхэр ягъуэтащ. Ауэ а псори зигу иримыхьхэри мащIэтэкъым. 1962 гъэм, уеблэмэ, зэгурыIуат властыр традзыну. Сиримавэ ар нэхъ пасэу къищIащ икIи зыкъэзыIэтыну зи мурадхэр игъэтIысащ.  Тамил федерацэ партыр лэжьэну хуимыт ящIащ, абы увыпIэшхуэ щызыIыгъхэр лъэхъуэщхэм ирадзащ.

Пэжу, 1965 гъэм екIуэкIа хэхыныгъэхэм ПСШЛ-р щытекIуакъым. АрщхьэкIэ «фызабэ гъыринэм» абы дерсхэр къыхихащ. Властыр щимыIыгъа зэманым абы езым и телъхьэ къищIащ правительствэм хуэмыарэзы псори. 1970 гъэм хэхыныгъэхэм щытекIуэри, Сиримавэ аргуэру премьер-министр хъуащ. Цейлоныр зэхъуэкIыныгъэ инхэм хуэкIуащ: конституцэщIэ къащтащ, и цIэр Шри Ланкауэ яхъуэжащ. Ар уващ зыми гуэмыхьа  къэралхэм («ещанэ» къэралхэм)  я зэщIэхъееиныгъэм щыпашэхэм ящыщ зы. Бандаранаике фIы дыдэу къыхущытт Совет Союзым, ар куэдрэ къакIуэрт, апщIондэхуи лъэныкъуитIым я зэпыщIэныгъэхэм заубгъурт.

И пщIэр апхуэдизкIэ лъагэти, бзылъхугъэм къыщыхъуащ сыт ищIэми  къыдаIыгъыну. Абы 1975 гъэм екIуэкIын  хуея парламент хэхыныгъэхэр 1977 гъэм игъэIэпхъуащ. Ар къыхуэгъуакъым: ПСШЛ-р хэхыныгъэхэм къыщыхагъэщIащ. Бжьыпэр зыубыда и жагъуэгъухэм судым кърагъащтэфащ Сиримавэ политикэм  илъэсиблкIэ хэтыну хуит зымыщI унафэ. Зи гур  зэщыуа «фызабэ гъыринэм» абы щигъэзэжыфар 1986 гъэрщ. Ауэ ар япэрейм хуэдэу жыджэрыжтэкъым, жьыгъэм IэщIыхьа цIыхут. Арат и Iуэху щIэдэмыкIыжри. Ауэ, унасыпыфIэмэ, сыт хэлъ, мыбдеж къащыдэIэпыкъуащ и бынхэр. И къуэ Анурэрэ  ипхъу Чандрэрэ партым увыпIэшхуэ щаIыгът. 1994 гъэм и пхъур Шри Ланкам и президенту хахащ. Абы премьер-министру игъэуващ илъэс 78-рэ зи ныбжь и анэр. Иджы ещанэ  а къулыкъур къылъысат.

 Къытехьэлъэми, Сиримавэ яубзыхуа пIалъэр иухыху правительствэм и унафэщIу лэжьащ. 2000 гъэм и къулыкъум текIащ, мазитI нэхъ дэмыкIыуи лIащ. Апхуэдэу и гъащIэр иухащ политикэм зыхуэзымыгъэхьэзыра, ауэ абы лъэужьышхуэ къыщызыгъэна цIыхубзым

                                      Махъшокъуэ Мухьмэд.