ЩыIэщ сыт хуэдизрэ и гугъу пщIыми, хужыпIэн бгъуэт цIыхухэр. Абыхэм ящыщ зыщ илъэс 40 фIэкIа къэзымыгъэщIа, ауэ лъэпкъ литературэм лъагъуэ хэмыгъуэщэжын къыхэзына, абы къыхэкIыу «адыгэ усыгъэм и дыгъэкIэ» уеджэну къэзылэжь усакIуэ ЩоджэнцIыкIу Алий Iэсхьэд и къуэр.
Ар 1900 гъэм Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщ Старэ Крепость (жьымкIэ Кушмэзыкъуей, иджы Бахъсэн къалэ) кьуажэм щыпсэу мэкъумэшыщIэ унагъуэшхуэм къыщалъхуащ. Мэкъумэш лэжьыгъэмрэ Iэщ гъэхъунымрэ зи натIэ и шынэхъыжьхэм я гъуэгу ар теувэркъым, и къуэшхэм щапхъэ хуэхъун яхэмытами, сабийр пасэу нэгъуэщIIуэхухэм хуэплъэу, еджэныр, щIэныгъэр нэхъ фIэкъабыл хъууэ щIедзэ. ЕджапIэ щыщымыIэ, ди анэдэлъхубзэм тхыбзэ къудей щимыIэ зэман хьэлъэм абы и мурад псори зримыгъэхъулIэфынкIи хъунт, и насып кърихьэкIыу ар зыдэс жылэм адрейхэм емыщхь еджапIэ къыщызэIуамыхамэ. Абы сабийхэм бзитI щаджырт – урысыбзэмрэ хьэрыпыбзэмрэ. И къалэн нэхъыщхьэуи щытар еджэкIэрэ тхэкIэрэ сабийхэм егъэщIэнырт. Пэж дыдэуи зыгуэрхэр къыщащIащ пэщIэдзэ еджапIэм, нэхъыщхьэрати, а цIыкIухэм щIэныгъэм лъагъуныгъэ яхуригъэщIащ.
Алий гъащIэм бэлыхьу щытелъам, зыIууа гугъуехьхэм, ишэча хьэзабым я гугъу лейуэ тщIынкъым. ЩIэныгъэм и лъагъуэ нэхум теувам къэгъазэ иIэтэкъыми, и къару игъэунэхуу абы и щIэныгъэм щыхигъэхъуащ Дагъыстэным, Кърымым, Тыркум. Лэжьыгъэ IэнатIэ зэмылIэужьыгъуэхэм пэрытащ, газет лэжьакIуэуи, егъэджакIуэуи, Бахъсэн районым и инспектор-методистуи щытащ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и ТхакIуэхэм я союзым и правленэми щылэжьащ.
Сытым дежи ЩоджэнцIыкIур псэемыблэж лэжьакIуэщ, нэхугъэм, пэжыгъэм, щхьэхуитыныгъэм и бэнакIуэ ерыщщ. Ар зяужь итыр щIэблэм щIэныгъэ нэс етынырщ, ар гъэсэнырщ. УсакIуэм занщIэу гу лъитат щIэныгъэншагъэм итхьэлэным нэсауэ щыта бгырыс лъэпкъхэр зыхэт кIыфIыгъэм къыхэшынымкIэ гъащIэщIэ зэфIэувэм сыт хуэдэ лэжьыгъэ хьэлэмэтхэр щрагъэкIуэкIыу щIадзами. Зэман кIэщIым лъэпкъ щIэныгъэр къэIэтыным абы хуищIа гулъытэ иным и фIыгъэкIэ адыгэбзэм занщIэуи алфавит хузэхалъхьащ, къуажэ псоми еджапIэхэр къыщызэIуахащ, анэдэлъхубзэр абыхэм щадж хъуащ, егъэджакIуэ щымыIахэр зэрагъэпэщащ, еджапIэхэр зыхуей тхылъхэр ягъэхьэзыращ, адыгэбзэкIэ ахэр япэ къыдагъэкIащ.
«Зи бзэр бзэ мыхъуну зы жылэ закъуи бгъуэтынкъым, ар фIэIуэхуу, хуэзэу игъэлажьэмэ, – жиIэрт усакIуэм. – Бзэм «увыпIэ лъахъшэ» иIэмэ, зи зэраныр ар тхыгъэм зэримылъырщ, ар зезыхьэ и цIыхухэм зыужьыныгъэ нэс зэрамыIэрщ, ар къекIуу къызэрамыгъэсэбэпырщ».
Лъэпкъ усэм и ехъулIэныгъэхэр зи фIыщIэр ЩоджэнцIыкIу Алийщ. ИужькIэ къэунэхуа усакIуэхэм я тхыгъэхэм я къежьапIэр, гъуэгугъэлъагъуэр абы и IэдакъэщIэкIхэрщ. Дэтхэнэ лъэпкъ литературэми и хабзэу щытщ япэ итыр къыкIэлъыкIуэм тегъэщIапIэ ищIыныр. Езы ЩоджэнцIыкIу Алий и усэхэм я хэкIыпIэ хъуар IуэрыIуатэрщ, нэгъуэщI лъэпкъхэм я литературэхэм я художественнэ зэфIэкI лъагэрщ.
УсакIуэ гъуэзэджэм итха псори ди деж къэсакъым, куэд дыдэ зауэ зэманым щыгъуэ кIуэдащ. И усэ Iэджэхэм нэмыщI, абы итхащ поэмэу 10 («Мадинэ», «НыбжьыщIэ хахуэ», «Тембот и дыгъуасэхэр», «Партизан Жамбот», «Дыщэ нэпсейхэр», «Сохъуэхъур», н.). Апхуэдэ тхыгъэхэр зи щыпэлъагъу лъэпкъ тхылъеджэхэм ахэр гунэс ящыхъугъащ. Апхуэдэуи абы дунейм къытринэн хузэфIэкIащ усэу тха роман («Къамботрэ Лацэрэ»), оперэм и либреттэ («Къызбрун»), публицистикэ тхыгъэхэр, рассказхэр («Хьэжыгъэ пут закъуэ», «Кхъужьей щIагъым»), нэгъуэщIхэри.
ДжэдыкIэ къутэным хуэдэу зыхуэсакъын хуея усакIуэр лъэпкъым хуэхъумакъым. Хэку зауэшхуэр къыщыхъейм, ар фронтым ираджащ. Зауэ дыдэм Iухьэнуи хунэмысауэ, Iэщэ-фащи кърамытауэ гъэр хъури, нэмыцэ концлагерым 1941 гъэм илIыхьащ.
