Дыщэр дэнэ къикIа?

Дыщэр Менделеевым и таблицэм 79-нэу итщ. Дыщэу дунейм къыщыщIахыр куэд дыдэу пхужыIэнукъым, нэгъуэщI мывэ, гъущIыкIэ лIэужьыгъуэхэм еплъытмэ. Дыщэр къызэрагъэунэхурэ псори зэхэту къыщIахам хуэдиз зы махуэм гъущIу къыщIах, хуэгъэфэщауэ къэббжмэ. 

ЩIэныгъэлIхэм, астрономхэм къызэралъытэмкIэ, дыщэр къыщыунэхур хьэрш зэтекъутэныгъэшхуэхэр (катастрофа) къэхъуа нэужьщ. ЩIэныгъэлIхэр а Iуэхугъуэм йоджэ гаммэ-толъкъун къэхъугъэкIэ (гамма-всплеск). Астрономхэр набдзэгубдзаплъэу кIэлъыплъащ апхуэдэ зы гаммэ-къэхъугъэм. Хуэбгъэфащэ зэрыхъунумкIэ, апхуэдэ зы зэщIэст-зэщIэлыдэ лъэщыр и Iэужьщ нейтрон вагъуитI зэрызэжьэхэуэм. Гаммэ-къэхъугъэм и щIыпIэм деж махуэ зыбжанэкIэ нэхур хэгъуэщэжыркъым. Абы къыхэкIыу къалъытэ къэхъукъащIэ нэужьым пкъыгъуэ хьэлъэхэр, дыщэри яхэту, къэунэхуу.

«КъызэрытлъытэмкIэ, нейтрон вагъуитIым я зэжьэхэуэгъуэм къыдэхъукIа дыщэр Мазэр къызэрапщытэ хьэлъагъыу (лунная масса) I0 хуэдиз хъунущ», - жиIащ Гарвард-Смитсоновскэ центрым щыщ щIэныгъэлI-къэхутакIуэ Бергер Эдо.

Гамма-къэхъугъэр ЩIым куэд дыдэкIэ пэжыжьэщ. Бергер и гупым къапщытащ GRB I30603B объектыр. Ар зэрызэщIэлыдар медан иримыкъукIэщ. Ауэ плъыжьыгъэ нэхур иIащ ар ужьыхыжа нэужьи. GRB I30603B-м и зыщIыкIэр радиоактивнэ пкъыгъуэхэр щызэпкърыхум хуэдэнут. Вагъуэхэр щызэжьэхэуэм деж къыдэхъукI пкъахуэр (вещество) нейтронкIэ къулейщи, радиоактивнэ пкъахуэ хъуфынущ. Абы щыгъуэм деж инфраплъыжьу къонэху. Аращ астрономхэр GRB I30603B-м деж зыкIэлъыплъар.

ЩIым дыщэу телъым хьэрш къэхъукIэ яIэу къахутащ. Астероид къауэхэм я Iэужьу, дыщэр къэунэхуауэ щытащ ижь-ижьыжым - ЩIым и щхьэфэр щыжым щыгъуэ.

1940 гъэм Гарвард университетым и физикхэм жэрыбзэхымрэ (ртуть) дыщэ хужьымрэ (платина) нейтрон трагъапсэурэ, къэхутэныгъэхэр ирагъэкIуэкIырт. Жэрыбзэхым къыхащIыкIащ дыщэм и изотопхэу I98, I99, 200 бжыгъэхэм щIэтхэр. Au-I97 дыщэм къыщхьэщыкIыу ахэр бетэ-бзий тепсэмэ, аргуэру жэрыбзэх хъужырт. Абы щыгъуэ зрагъэсауэ жыпIэ хъунущ зыхуей пкъыгъуэхэр ящIыфу. ИужькIэ гурыIуэгъуэ хъуащ I97 бжыгъэм щIэт дыщэр къызэрагъэунэху Iэмалри. Ар жэрыбзэхым и I96 изотопырщ къызыхащIыкIыр. НейтронкIэ бгъэсын хуейщ дыщэ къабзэ къыхэпщIыкIын папщIэ. Жэрыбзэх къабзэ килограмм 50-м I96 бжыгъэр зиIэм хуэдэу грамм 74-рэ къыхэкIыу аращ.

Нэмыцэ щIэныгъэлIхэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, гъущI лъапIэхэм я биологие къэхутэныгъэм къегъэлъагъуэ ЩIым ахэр псори хуэгъэфэщауэ зы зэманым къызэрытехъуар. Ауэ ЩIым езыр-езыру къыщытехъуэфын щытыкIэ щыIэкъым. Аращ щIэныгъэлIхэр хьэрш теорием щIегупсысари.

ГъущI лъапIэм и лъэужь къыщагъуэтауэ щытащ илъэс 50000 и пэкIэ цIыхухэр зыщыпсэуа бгъуэнщIагъхэм. ЩIэныгъэлIхэм жаIэ апхуэдэхэр нэхъыбэу Китайм, Индием, Мысырым щыIауэ. Нэхъыбэр зэдэарэзыщ япэ дыдэу дыщэм елэжьын Мысырым зэрыщаубламкIэ.

Ди зэманым дыщэм нэхъыбэ дыдэу щолэжь Африкэ Ипщэм. Абы и шахтэхэм километри 4 я кууагъщ. ЮАР-м щыIэщ дыщэ къыщIэхыпIэ нэхъ ин дыдэр - Вааль – Рифсыр. Псори зэхэту рудник 36-рэ щыIэщ абы.

Урысейм къыщыщIах дыщэ щащэ лIэужьыгъуэхэр. Япэу дыщэ къыщыщIахауэ щытащ Нерчинскэ пцIийхэм (руда) I704 гъэм. ИужькIэ, Москва гъущIыкIэ ахъшэ щащI IуэхущIапIэм дыщэм и пкъахуэхэр зыхэлъ дыжьыным къыщыхащIыкIырт. 1743 - 1744 гъэхэм Нерчинскэ заводым щагъэжащ пащтыхь Елизаветэ и сурэтыр зытет дыщэ ахъшэ 2820-рэ.

Урысейм япэу дыщэ къыщIэхыпIэ I724 гъэм, Екатеринбург деж, къыщыщигъэунэхуащ мэкъумэшыщIэ Марков Ерофей. Абы елэжьын щыщIадзар 1748 гъэрщ. XIX лIэщIыгъуэм дыщэ къыщIэхыпIэхэр къыщагъуэтащ Сыбырым. XIX лIэщIыгъуэм и кIэухым Урысейм илъэсым дыщэ тонн 40 къыщыщIахырт. Абы и процент 93-р экзогеннэ лIэужьыгъуэу къэхъуащ. I9I7 гъэм къэралым къыщыщIахат дыщэ тонн 2754-рэ.

США-м, Австралием, Африкэ Ипщэм дыщэ къыщIэхыпIэщIэхэр къыщагъуэта нэужь, Урысейм дыщэм елэжьынымкIэ пашэныгъэ иIыгъыжакъым.