Шэджэмокъуэ Хьэсаншрэ Къэзанш Дадусэрэ я хъыбарыр

Шэджэмокъуэ Хьэсаншыр щIалэ закъуэт, жаIэ. Закъуэми, зэшибл я лIыгъэ и лIыгъэт. Ежьэрти, куэдрэ къэтырт, къыщигъэзэжкIэ, фIыуэ ялъагъурти, жылэм я гуфIэгъуэт. Езыми жылэм я щIыхуэ зытринэртэкъым: сыт къыздихьми, къанэ щымыIэу, тхьэмыщкIэхэм яхуигуэшырт. Шэджэмокъуэ Хьэсанш зыдэс къуажэм бийм кърикуртэкъым, хъунщIакIуэхэм жыжьэу къыпакIухьырт. Мызэ-мытIэу щихъумащ абы хэкур жыжьэ къикI зэрыпхъуакIуэхэм. ЩIалэм и цIэр жьыми щIэми ящIэрт, и лIыгъэм хэти иригушхуэрт.

- Хьэсанш жылэр депI, дехъумэ. Дэ сыт хуэтщIа? - жаIащ зэгуэрым жылэм. - Зыри хуэтщIакъым… Фыз къыхуэтшэнщ.

- Хэт къедгъэшэн? - жари зэупщIыжахэщ.

Гупсысэщ-гупсысэри, Къэзаншхэ я пхъум траубыдащ.

Абы ДасусэкIэ еджэрт, дахэкIейт, щэныфIэт, и цIэ жыжьэ Iуат, уеблэмэ нэгъуейхэри къалмыкъхэри къыщIэупщIэрт…

Хьэсаншым и анэм деж кIуэри, жылэм я унафэр жраIащ.

- Хъарзынэщ, - жиIащ фызыжьым. - Фи унафэр унафэщ, фэ къыщыхуэвгъэфащэкIэ, сэ сыт хэслъхьэжын…

ЩIалэм и анэр арэзы щыхъум, хьэблэм дэсыр къанэ щымыIэу Къэзаншхэ я деж кIуащ, хъыджэбзым и анэм зыхуагъэзащ: «Мыращ дыкъыщIэкIуар, дыкъыумыгъэщIэхъу», - жари.

- Абы щхьэкIэ мыпхуэдиз фыкъыщIэкIуэн щыIакъым, - къажриIащ Дасусэм и анэм. - ЗылI къэвгъэкIуами ирикъунти… Си пхъур Хьэсанш езмытмэ, хэт естын?

ЗэгурыIуэри, пIалъэ зэIахащ.

Хьэсаншыр Дасусэ дахэм лъыхъуауэ, тэлай дэкIагъэнщ. ЩIалэр гъуэгу техьэн хуей хъуащ.

Дасусэр Хьэсаншым зэрыдэкIуэр къалмыкъхэм зэхахащ, нэгъуейхэми яIэрыхьащ абы и хъыбар. ТIури фIырыфIкIэ икIуэтынутэкъым: къалмыкъхэм хъыджэбзыр нэгъуейхэм Iэрагъэхьэнутэкъым, нэгъуейхэми апхуэдэ мурад яIэт. Къалмыкъхэми нэгъуейхэми Шэджэмокъуэр кърадзэххэртэкъым…

Къалмыкъхэм япэ зыкърагъэщри, Дасусэ зыдэс къуажэр къатIысыхьащ, лIыкIуэ хахри, хъыджэбзым и лъэпкъым къыхуаIуэхуащ:

- Дасусэ тшэну дыкъэкIуащи, къыдэфт, - жари.

Хьэсаншыр гъуэгу зэрытетт. Хъыджэбзым, нэгъуэщI Iэмал имыгъуэту, сымаджэ нэпцI зищIащ.

- Хъужмэ, фэттынщ, - жари, къалмыкъхэм я лIыкIуэр дагъэкIыжащ.

Махуэ къэс къыщIоупщIэ къалмыкъхэр: «Хъыджэбзыр хъужа?» - жари. «Хъужакъым», - жраIэри, лIыкIуэр дагъэкIыж, загъэжьажьэ, Хьэсаншым поплъэ. Ауэрэ къалмыкъхэм яхуэмыхьыж хъуащ.

- ИгъащIэкIэ дыфпэплъэну дыкъэкIуакъым. ДахэкIэ къыдэвмытынумэ, зауэкIэ къыфтетхынщи тхьынщ!

Ар жери къахыхьащ Къэзаншхэ къалмыкъ лIыкIуэр.

- Шэджэмокъуэ Хьэсанш пIалъэ еттащ, фигъэшэнкъым, - жраIащ лIыкIуэм.

ЛIыкIуэр къэгубжьащ:

- Щыблэу щытми, зы щIалэжьщ, абы дыщышынэркъым дэ. Тшэнщ! Къыфтетхынщи тхьынщ!

- Хъыджэбз сымаджэр дауэ фхьын, нэхъыфI хъужмэ, фэттынщ, къыщытпэвубыдкIэ, - аргуэру щхьэусыгъуэ ящIащ.

«Иджыри тIэкIу дыфпэплъэнщ», - жаIэри, къалмыкъхэр сабырыжащ, я лэгъупхэр зэфIадзэри, къуажэбгъум щитIысыкIыжащ, къуажэм бадзи къыдамыгъэкIыу, бадзи дамыгъэхьэу.

Хьэсаншым и къэкIуэжыгъуэр къыщыблагъэм, абы и ныбжьэгъу щIалэ гуэр Дасусэм ириджэри къигъэIущащ:

- Хьэсанш и къэкIуэжыгъуэ хъуащ, Iэзэ лъыхъуэ уежьауэ яжеIи, къалмыкъхэм яIэщIэкI, Хьэсанш IущIэ, Iуэхур зытетыр жеIи къысхуэшэ.

ЩIалэр Хьэсаншым пежьащ, Iуэхур зытетыр гуригъэIуащ.

Къуажэм къыдыхьэжыну къалмыкъхэм къащыкIуэцIрыкIым, мор зэры-Хьэсаншыр имыщIэу къалмыкъым ящыщ зы къопсалъэ:

- Шэджэмокъуэ Хьэсанш жыхуаIэр мыпхуэдэтэмэ, жыг дыкъуакъуэ мыщэ дэс нэхъей, и щхьэр фIэсIуэнтIыкIынт, - жери.

Хьэсаншым зыри жиIакъым, зиущэхущ, къалмыкъхэм «сыIэзэщ» яжриIэри, къуажэм къыдыхьэжащ. Дасусэм деж щIыхьащ.

- Уи нэщхъыр зэлъыIух, - жриIащ абы хъыджэбзым. - Ухъужауэ яжеIи зыныдегъэш.

Хъыджэбзыр къэтэджащ, лъэпкъми «ди пхъур хъужащи, дэфш» жаIэри, къалмыкъхэм хъыбар ирагъэщIащ. Къалмыкъхэр гуфIэнтэкъэ! Дасусэ дахэр гум ирагъэтIысхьэри къуажэм дашащ.

Къалмыкъхэр зэрыкIуэжыну гъуэгур Хьэсаншым ищIэххэрти, къапэтIысащ, и шым и шхуэIур жыгым фIидзэри, езыр, и сагъындакъыр зэIудзауэ, жыгыщхьэм тетIысхьащ. Жыгыщхьэм исщи, маплъэ. Маплъэри, елъагъу: къалмыкъхэр, зэрыхьзэрийуэ, я «нысащIэм» кIий-гуоушхуэр иращIэкIыу, ищхъэрэкIэ къикIыу къыдокIуей. ИпщэкIэ плъэмэ, елъагъу: нэгъуейхэр къох, я кIэм сабэр ищIауэ.

«Мы тIум зэращIэнур зэращIэху сыхъеинкъым», - жери, Хьэсаншым жыгыщхьэм зыщегъэбыдэ.

ДзитIыр зэIуощIэри зэщохьэ, зозауэри, мыхьыр зэрагъэхь. Сытми, нэгъуейхэр токIуэри, къалмыкъхэр зэбграху. Дасусэри къытрах, къытрахри ирахьэжьэ.

ИтIанэ Хьэсанш жыгым къохри шыныбэпхыр щIекъузэ, уанэгум зредзэри, нэгъуейхэм ябгъэдехуэ. Нэгъуейхэм я пашэм щыбгъэдыхьэм, пашэр къоупщI:

- Хэтхэ уащыщ? - жери.

- Хэтхэ сащыщми, нобэр махуэщи, зывэзгъэщIэнщ…

Ар жери, нэгъуейм я пашэр кърегъэпсых, бгъэдохьэри, Дасусэр къепхъуатэ, дзэм къахехри, банэм щегъэбыдэ. Трегъазэри, шукIапсэм холъадэ, хьэлэч зэтрещIэри, жэмхэгъасэу Дасусэм дэщIыгъуа хъыджэбзри зэрису, гур къатрехыж. ХъыджэбзитIри гум кърегъэтIысхьэ, ишри бгъурещIэжри, езыр гущхьэIыгъыу гъуэгу къытоувэж. Нэгъуейхэр, щхьэж и занщIэу зэбгрыжати, зэрыгъуэтыжа нэужь, щIалэм къыкIэлъыпхъэрын къракуакъым. Ягъазэри хэкум икIыжащ.

КъакIуэурэ, пщыхьэщхьэхуегъэзэкI хъуащ. Дыгъэр къухьэным куэд иIэжкъым. Жэмхэгъасэр плъэри шыщIафэ гъуэжь джанэ щыгъыу лIы щIакъуэ, фочыр зыщIигъакъуэурэ пкIэуэ, я пащхьэм къикIэрэхъуауэ илъэгъуащ.

- Еплъыт, Хьэсанш, - жиIащ жэмхэгъасэ хъыджэбзым. - Адэмейм и афэ джанэр Адэфейм и джанэ куэщIщ.

- Щыгъэт! - гузэващ Дасусэр. - Абы и нэгу фIы щIэлъкъым.

Жэмхэгъасэр увыIэртэкъым, «шыщIафэ джанэр», жери. ЩымыувыIэм:

- Уэ пхуэмахуэн, сэ схуэмыгъуэн, - жиIэри Хьэсанш гум къикIащ, шыр къыкIэритIэтыкIащ, шэсри, лIы щIакъуэм бгъэдихуащ. Щыбгъэдихуэм, лIы щIакъуэр къопсалъэ:

- Угъурсызиблым ебланэр сэращ, мо дыгъэм си псэр дыкъухьэнущ, уэ пхуэдэлI зэрыздэсхьынур сигу къоуэ.

АрщхьэкIэ Хьэсаншыр къикIуэтакъым, ебгъэрыкIуащ. ЛIы щIакъуэм фоч кIэщIыр къигъэпкIри, Хьэсаншыр шыпхэмкIэ къригъэпсыхащ. ЩIалэм и псэр хэмыкI щIыкIэ, къызэфIэтIысхьэжри лIы щIакъуэр иукIащ, шыщIафэ джанэр къыщихри, хъыджэбзым къыхуихьащ.

- Мэ, тIасэ, - жери жэмхэгъасэм шыщIафэ джанэр хуидзри, щIакIуэр иубгъуащ, гъуэлъри и псэр хэкIащ.

ХъыджэбзитIым сыт ящIэнт, хьэдэр гум къралъхьэри къежьэжащ. Уэрэдыр япэу зытхыжахэм ящыщщ КъардэнгъущI Зырамыку. Абы зэрыжиIэмкӀэ, къыздэкIуэжым Дасусэм уэрэд иусащ, жаIэ