Мы зэманым куэд тражыIыхь КъухьэпIэр пэрыуэншэу Америкэм и Штат Зэгуэтхэм я бжьым зэрыщIэтым. И унафэм зы мэскъалкIэ ебэкъуэну хуимыту. Ауэ ар апхуэдэу сыт щыгъуи щытакъым. Псоми щыщIидзар 1919 гъэм мэкъуауэгъуэм и 28-м Версаль щызэращIылIа мамыр зэгурыIуэныгъэм иужькIэщ. Япэ дунейпсо зауэм кърикIуахэр щагъэбелджыла а зэ1ущ1эм щхьэкIэ франджы маршал Фош Фердинанд, Европэм щыIэ къару зэкъуэтхэм я Iэтащхьэм, ауан хэлъу жиIэгъащ: «Ар мамырыгъэ сытми! Зауэр илъэс тIощIкIэ игъэувыIа къудейщ». Сыту пэжыщэу къыщIэкIат а псалъэхэр!
Нэхъапэхэми хуэдэу, щызэрызекъуар Европэрщ, арщхьэкIэ иджы зэрыжаIэщи, шатащхьэр тезыхар США-рщ. ПсынщIэу зызыужь къэралыщIэр хущIэкъурт дунейр экономикэ и лъэныкъуэкIэ зыIэщIиубыдэным. ИкIи ар абы къехъулIащ къаруушхуэ тримыгъэкIуадэу.
… 1910 гъэм Джорджия штатым щыIэ Джекилл курорт хытIыгу цIыкIум махуипщIкIэ щызэпсэлъащ американ къулеижьхэу Олдрич Нельсон, Гарбург Пол, Вандерлип Фрэнк Дэвидсон Гарри, Стронг Бенджамин сымэ. Ахэр зэгурыIуащ Федеральнэ резерв системэ (ФРС) зэтраухуэну. Мурадыр хуэгъэзат долларым къэралхэм зэдащI сатум къыщагъэсэбэп лъэпкъ ахъшэхэр IуигъэкIуэту бжьыпэр Iэрыгъэхьэным. Ар увын хуейт дунейм и щIыпIэ псоми щызекIуэ икIи лъэкIыныгъэшхуэ зыбгъэдэлъ тхылъымпIэу. Доллару традзэнур зыхуэдизыр зыубзыхун хуейр уней банк нэхъ лъэрызехьэхэм я зэгухьэныгъэрт. Зи гугъу тщIы Iуэхум США-м и правительствэм къалэнышхуэ щигъэзэщIэнутэкъым. ФРС-м теухуа пэхуэщIэр 1913 гъэм и дыгъэгъазэм конгрессми сенатми щыпхагъэкIащ. Илъэс ныкъуэ дэкIыу Япэ дунейпсо зауэм щыщIидзам ФРС-р хуэхьэзыр хъуакIэт къыщIызэрагъэпэща мурадыр гъэзэщIэным яужь ихьэным.
Къэнэжыр ар къыщезэгъ щытыкIэ зэфIэувэнырт. Ар къыкъуэкIащ 1914 гъэм мэкъуауэгъуэм и 28-м серб националист Принцип Гаврило австр эрцгерцог Фердинадрэ абы и щхьэгъусэмрэ Сараевэ щиукIа иужь. Ауэ ар тегъэщIапIэ къудейт. Псори зыхущIэкъур къаугъэм Iэмал зэриIэкIэ нэхъ фейдэ нэхъыбэ къыхахынырт. Псом хуэмыдэу къытричыр Австриерт. Сербием къыдэщIу къэуващ зи мыIуэху зезыхуа Урысейр. Апхуэдэу лъэныкъуэкIэ щытакъым Инджылызымрэ Франджымрэ - ахэр хуэдзэлашхэрт нэмыцэбзэрыпсалъэ австрхэм къащхьэщыжа Германием. Арати, гуп-гуп зэрыгъэхъуащ, Япэ дунейпсо зауэр къэхъеящ.
Антантэм (Инджылызым, Франджым, Урысейм) къадэщIу США-р зауэм щыхыхьар 1917 гъэм мэлыжьыхьым и 6-рщ. Абы щыгъуэм Вашингтон хэхъуэшхуэ дыдэ къыхихакIэт екIуэкI зауэм. Американхэр абы щIыхыхьари ар езыхэр зэрыхуейм хуэдэу ирагъэухын папщIэт.
Ахэращ зи Iуэху къикIари. 1914 гъэм США-м и мылъкуу нэгъуэщI къэралхэм щыIэр зэрыхъур доллар меларди 3,5-рэт, абы щыгъуэми европей къэралхэм я ахъшэу американ экономикэм доллар меларди 7,2-рэ хэлът. 1920 гъэм Версаль щекIуэкIа зэIущIэр иуха иужь сэтей къэхъуащ США-м и мылъкуу нэгъуэщI къэралхэм щыIэхэр доллар меларди 6,6-м зэрынэсар. США-м Европэм иригъашэ хьэпшыпхэм псори зэхэту доллар меларди 8 и уасэу къалъытэрт. Абы щыгъуэми, США-м и ныкъуэкъуэгъу инджылызхэм я зэфIэкIыр зауэм и зэманым хуэдитIым нэскIэ кIэрыхуат. Мыри гъэщIэгъуэнщ: 1914 гъэм ипэкIэ Британием и щIыхуэ куэд США-м телъу щытамэ, 1918 гъэм Лондон Вашингтон и щIыхуэу доллар мелард 4,1-рэ телъу къыщIидзыжат! Зауэм европей къэралхэм я экономикэм и лъэр щIиудри, долларым IуигъэкIуэтащ иджыри къэс щIыналъэхэр зэпызыщIэ валютэ нэхъыщхьэу къалъытэу щыта фунт стрелингыр. ФРС-р къызэрагъэпэщщ, долларыр мардэншэу къыщIагъэкIыну Iэмал ягъуэтри, американхэм зауэм щытекIуахэм (Франджымрэ Инджылызымрэ) хагъэщIами (Германие) я дежи промышленностым и IэнатIэ псохэр къыщащэхун яхузэфIэкIащ.
Пэжщ, текIуахэри Iыхьэншэу къэнакъым. Инджылызми Франджыми, абыхэм къадэкIуэу Италиеми, Япониеми, нэхъ къэрал цIыкIухэми 1ыхьэ ялъысащ. АрщхьэкIэ яфыщIа Германиемрэ абы къуэтахэмрэ, апхуэдэу Октябрь революцэр щытекIуа Урысейм я сэбэп зыхэлъхэр хэутэн ящIащ.
Мыбдеж щыжыIэн хуейщ Япэ дунейпсо зауэм щытекIуа къэралхэри, абы щыхагъэщIахэри мыарэзыуэ къызэрынар.
Абы къигъэлъагъуэрт, зэман дэкIмэ, лъэныкъуэхэр аргуэру зэрызэпэщIэувэнур. Ауэ США-р абы щхьэкIэ гузавэртэкъым: ар есат сыт хуэдэ щытыкIэми езым и фейдэ къыхихыфу. Нэхъыщхьэращи, Европэр экономикэ и лъэныкъуэкIэ и бжьым щIэувакIэт.
