Дунейм и къалэ нэхъ дахэ дыдэхэм хабжэ Санкт-Петербург Петр Езанэм I703 гъэм ухуэн щIригъэдзащ. Нобэ ар Москва и ужькIэ ди къэралым и къалэ нэхъ инщ, промышленнэ, щIэныгъэ, щэнхабзэ центрщ. Къалэ-ЛIыхъужьщ, махуэ 900-м нэскIэ нэмыцэхэм къаухъуреихьауэ яIыгъащ. Мы къалэм дэтщ еджапIэ нэхъыщхьэу 40, музейуэ 50, театру I4, фэеплъ куэд дыдэ. Мыбы иIэщ метро, дуней псом щынэхъ ин дыдэ библиотекэ, аэропорт ин, кхъухь екIуэлIапIэ зыбжанэ, йокIуалIэ гъущI гъуэгу, автомобиль гъуэгу куэд. Санкт-Петербург дунейм и къалэ нэхъ дахэу I0-м хабжэ.
* * *
ООН-м Ерыскъыпхъэхэмрэ мэкъумэш хозяйствэмкIэ и организацэм къызэритамкIэ, дунейм махуэ къэс щагъэкIуэщI: щIакхъуэу тонн мелуанрэ мин 500-рэ, прунжуи апхуэдиз, нартыхуу тонн мелуанрэ мин 600-рэ, кIэртIофу тонн мин 727-рэ, джэдыкIэ мелардитIым щIигъу. Шейуэ щраф кIрушкIэ мелардищым щIигъу. Абыхэм яхыхьэркъым махуэм дунейм лыуэ, гъэшу, хадэхэкIыу, пхъэщхьэмыщхьэу, нэгъуэщIу щашхыр. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, ахэр цIыхухэр зыхуейм и зэхуэдитIым зэрыщхьэдэх щыIэкъым.
* * *
Психологхэм къызэралъытэмкIэ, шхыныгъуэм и IэфIагъыу, сырагъыу цIыхум нэхъ къищтэмкIэ къыпхуэщIэнущ абы и хьэл-щэныр:
- гуащIэ нэхъ къэзыщтэр нэхъ къэгубжьыгъуафIэщ. Ауэ апхуэдэу куэдрэ екIуэкIмэ, щIэх дыдэу псантхуэхэр (нервыр) зэтемысыж мэхъу;
- IэфI нэхъ къэзыщтэри къэгубжьыгъуафIэщ, ауэ нэхъ гупцIанэххэщ, сыт хуэдэ псалъэри и гум ежалIэу, и жагъуэ хъууэ;
- шыуагъэ зыфIэфIым и хьэлым гуитIщхьитIыгъэ хэлъщ, фIэщщIыгъуейхэу щытщ икIи Iуэхум тегушхуэгъуейщ;
сыркIэ ерыщым и гъащIэр зы жыпхъэм иту екIуэкIыу аращ, абы зэшынри къытоуэ.
* * *
Дзэ нэхъ ин зиIэ къэралхэр: Китай – цIыху мелуани 2-рэ мин 300-рэ, США – мелуанрэ мин 450-рэ, Индие – мелуанрэ мин 330-рэ, Урысей Федерацэ – мелуанрэ мин 200-рэ, КНДР – мелуанрэ мини II0-рэ.
* * *
ЦIыхуэхэр ику иту зэрыпсэур: Японием цIыхухъухэр ику иту илъэс 77,9-кIэ, цIыхубзхэр – 85,I-кIэ; Швецием – 77,6 – 82,6-кIэ; Испанием – 75,9 – 82,8-кIэ; Австралием – 76,4 – 82,0-кIэ; Канадэм – 76,7 – 8I,9-кIэ; Швейцарием – 75,9 – 82,3-кIэ; Франджым – 75,2 – 82,8-кIэ; Норвегием – 76,0 – 8I,9-кIэ; Бельгием – 75,7 – 8I,9-кIэ; Италием – 75,5 – 8I,9-кIэ; Австрием – 75,4 – 8I,5-кIэ щопсэу. Урысей Федерацэм цIыхум ику иту къыщигъащIэр илъэс 67,7-рэщ.
* * *
Лютер Мартин, Моцарт, Эдисон сымэ бын хырых яIащ, Маркс – 7, Шуман – 8, Чаплини апхуэдиз, тхыдэтх Соловьев – I2, математик Эйлер – I3, Толстой Леви апхуэдиз, Бах къуипщIрэ пхъуипщIрэ къыхуалъхуат.
* * *
Швейцарием щыщ еджагъэшхуэ Бабель Жан-Жак къызэрихутамкIэ, ди эрэм и пэкIэ 3500 гъэм къыщыщIэдзауэ ди эрэм и 2000 гъэм нэсыху (илъэс 5500-м къриубыдэу) дунейм зауэ къыщымыхъуу зэрекIуэкIар илъэс 292-рэщ.
* * *
США-м щыщ Рой Тимоти I982 гъэм бадзэуэгъуэм и 4-м щIидзэри, махуэ 43I-кIэ къемыхыу жыгыщхьэм фIэсат.
* * *
Дуней псом къыщацIы¬ху Эрмитаж музейм щIэлъхэм уеплъыным ихьыр зы махуэкъым икIи тхьэмахуэкъым. Къызэ¬рабжымкIэ, пасэ зэманхэм къагъэсэбэпу щыта хьэпшыпу, сурэту, щэнхабзэм, гъуазджэм я лэжьакIуэхэм я IэдакъэщIэкIыу абы щызэхуэхьэса мелуани 3-м уеплъын щхьэкIэ, километр 24-рэ къызэхэпкIухьын ¬хуейщ. Эрмитажыр щылажьэ ЩIымахуэ Уардэунэр I732 - I735 гъэхэм архитектор Растрелли Франческэ иухуащ. Уардэунэм и инагъыр мыпхуэдэ бжыгъэхэм къа¬гъэлъагъуэ: метр зэбгъу¬зэнатIэ мин 46-рэ зыубыд пэш миным щIигъу щIэтщ; щхьэгъубжэ мини 2 хэлъщ; бжэхэр I800-рэ мэхъу; дэкIуеипIи I20-рэ иIэщ; унэм къекIуэкI карнизыр километри 2 мэхъу.
* * *
Нарыр Азербайджаным, Афганистаным, Азие Курытым, Абхъазым, нэгъуэщI щIыпIэ зыбжанэми къыщыкI жыг цIыкIущ. КъыпыкIэр тIамым (апельсиным) ещхьу хъурейщ, хуэдизи мэхъу, ауэ плъыжьщ. Нарыр хущхъуэшхуэу къыщалъытэ щIыпIэ куэдым. Псом хуэмыдэу ар сэбэп яхуохъу зи лъатэр, кIэтIийхэр узхэм, зи лъыр мащIэ хъуахэм. И кIуэцIым илъым и мызакъуэу, и фэри фIыщ. Ар цIыкIу-цIыкIуу фупщIатэ, кIэструл лам ифлъхьэ, псы къэкъуалъэ щIэфкIэ, дакъикъэ I5 хуэдизкIэ мафIэр ешэхауэ вгъавэ. УпщIыIуа нэужь махуэм щэ-плIэ бжэмышхышхуэкIэ фефэ. Фи лъыр мащIэмэ, нарыпс стэкан ныкъуэ-ныкъуэу махуитIым фефэмэ, сэбэп къыфхуэхъун хуейщ.
