Тхыдэдж, этнограф КIыщ Хьэзрэтэлий «IэпщIэлъапщIэ» гупжьейр 1984 гъэм щигъэлажьэм, МэзщIэкIуасэхэ япхъухэу Маринеттэрэ (Дагъырхэ я нысэщ) Джульеттэрэ (Шэт) абы и деж зыщагъасэрт. КIыщыр а зэманым щIэхъуэпсырт дыщэидэ лъэпкъ IэщIагъэр къигъэщIэрэщIэжыну.
ЗэратхыжымкIэ, дыщэидэмкIэ щIэныгъэ щрату а зэманым Урысей псом Тверь областым и Торжок къалэ закъуэм зы еджапIэ щыIэу арати, КIыщым и мурадыр зригъэхъулIэн папщIэ, и гъэсэн хъыджэбз цIыкIухэм ящыщу тху (илъэс 14-18-хэм иту) абы еджакIуэ игъэкIуат. Абыхэм яхэтт Маринеттэрэ Джульеттэрэ. Зэшыпхъухэм зэрыжаIэмкIэ, КIыщым а еджапIэм и хъыбарыр Санкт-Петербург къалэм гъэлъэгъуэныгъэ хэтыну щыкIуам къыщищIауэ арат. А Iуэхум хэта зы бзылъхугъэм и бостейр зэрыщыту дыщэидэкIэ хэдыкIауэ щилъагъум, фIэгъэщIэгъуэныщэ хъури, Хьэзрэтэлий ар зригъэцIыхуат. Бзылъхугъэм жиIащ тхыпхъэхэр псори IэкIэ езым зэрыхидыкIар, икIи ар зи гугъу тщIы училищэм зэрыщыегъэджакIуэр. Арати, КIыщыр абдеж ехъуэпсащ адыгэ хъыджэбз цIыкIухэми а IэщIагъэр зрагъэгъуэту, Къэбэрдей-Балъкъэрым ар кърахьэжыну.
Апхуэдэу Маринеттэрэ Джульеттэрэ я насып къихьащ теуващ, IэщIагъэм и щэхухэр зрагъэщIэну. Зэреджа илъэсищым щыщу тIум абыхэм кърагъэщIащ Урысейм щыпсэу лъэпкъхэм я хэдыкI лIэужьыгъуэхэр. Ещанэ курсым дыщэидэм зыхуагъэсащ. ИужькIэ хъыджэбзхэм я щIэныгъэм щыхагъэхъуэну ягъэкIуащ Торжок къалэм дэт, дыщэидэм щелэжь фабрикэм. Я IэкIуэлъэкIуагъэмрэ Iэзагъымрэ ягу ирихьри, къыкIэлъыкIуэ илъэситIми хъыджэбзхэр къагъанэри егъэджакIуэу ягъэлэжьащ.
- Хьэзрэтэлий зэпымыууэ къыджиIэрт ди Iуэхур дгъэкIуэтэн, дызыхуеджам ди щIыналъэм зыщедгъэужьын зэрыхуейр. XIX-нэ лIэщIыгъуэм и кIэхэм XX-м ипэхэм къыщына ди лъэпкъ IэщIагъэр зэфIэгъэувэжын зэрыхуейр дэри зыхэтщIэрти, ди гъэсакIуэм дедаIуэри, Къэбэрдей-Балъкъэрым къэдгъэзэжауэ щытащ, - жеIэ Джульеттэ. – Апхуэдэу Хьэзрэтэлий и мурадыр хуэмурэ, езыр ди дэIэпыкъуэгъуу, дгъэзэщIат. Япэ илъэсхэм, дауи, гугъу дехьащ. IуэхущIапIэхэр, еджапIэхэр къызыхэткIухьурэ ди IэщIагъэм хэдгъэгъуазэрт, ар щIэблэм деж нэтхьэсыну дызэрыхуейр яжетIэрт. Ди гуапэ зэрыхъунщи, цIыхухэм ди мурадыр ягу дыхьат, я сабийхэм дадэлэжьэну къыдэлъэIуу хъуат.
Зэшыпхъухэр илъэс зыбжанэкIэ щылэжьащ КъБКъУ-м абы щыгъуэм Лъэпкъ IэщIагъэхэмкIэ иIа факулътетым (иджы Декоративно-прикладной гъуазджэмкIэ жыхуаIэм). Иужьым Къэзэнокъуэ Жэбагъы и цIэр зезыхьэ, Эстетикэ гъэсэныгъэ сабийхэм етынымкIэ Налшык къалэм дэт центрым уври, нобэр къыздэсым абы щыIэщ я IэщIагъэм ныбжьыщIэхэр хурагъаджэу.
Абы къищынэмыщIауэ, Маринеттэ щолажьэ IэпщIэлъэпщIагъэмкIэ республикэ центрым, Джульеттэ мы зэманым щIэныгъэ лэжьакIуэ нэхъыжьу щыIэщ КъБР-м и Лъэпкъ музейм этнографиемкIэ и къудамэм. Зэшыпхъухэм я лэжьыгъэхэр Къэбэрдей-Балъкъэрым, Санкт-Петербург къалэм щекIуэкI гъэлъэгъуэныгъэхэм мызэ-мытIэу хагъэхьащ, ауэ нэхъыбэу я гупсысэр зытраухуэр лъэпкъ IэщIагъэ зрагъэгъуэтар ныбжьыщIэхэм зэрыбгъэдалъхьэжынырщ. КъБКъУ-м Декоративно-прикладной гъуазджэмкIэ и факультетым и кафедрэм и унафэщIу щыта Мэлбахъуэ Борис и лъэIукIэ, еджапIэ нэхъыщхьэм ягъэзэжри, зэшыпхъуитIыр илъэс 12-кIэ аргуэру егъэджакIуэу щылэжьэжащ.
Къапщтэмэ, я ущиякIуэу щыта КIыщ Хьэзрэтэлий и мурадар хъыджэбзхэм зрагъэхъулIащ: Къэбэрдей-Балъкъэрым а IэщIагъэм зыщрагъэужьыжащ, зэшыпхъухэм я лъэужьым ирикIуэу, абыхэм ирагъэджахэм иджыпсту ехъулIэныгъэхэр къагъэлъагъуэ, щIэблэр зыгъэсэжи яхэтщ. Джульеттэрэ Маринеттэрэ УФ-м и СурэтыщIхэм я зэгухьэныгъэм хэтщ, I989 гъэм «Урысейм и цIыхубэ IэпщIэлъапщIэ» цIэ лъапIэр тIуми къратащ. Абыхэм я лэжьыгъэхэм траха сурэтхэр ихуащ «Черкесы. Воины и мастера» (2012 гъэм къыдэкIащ), «Лучшие художники России» (2017 гъэ) тхылъхэм.
- Нэхъыбэу тегъэщIапIэ тщIыр нэхъапэм дыщэидэр ди IэпщIэлъапщIэхэм зэращIу щытаращ, - жеIэ Маринеттэ. - Псалъэм папщIэ, фащэр зэрагъэщIэращIэу щытар зэрабж хэдыкIрат, дыщэ е дыжьын Iуданэр шылэкIэ ирагъэубыдырт. Апхуэдэ дыпIэхэр лIэужьыгъуэ 30-м щIигъуу зэщхьэщыкIырт икIи дэтхэнэми езым цIэ иIэжт: хьэлыуэ IупщIэ хъуми, зэпырыдз, зэхэкI жыпIэми. Шэч хэмылъу, иджыпсту ди гъэсэн цIыкIухэм IэмалыщIэхэри къагъэIурыщIэ, уеблэмэ налкъуткIэ, хьэпIацIэщыгъэкIэ хадыкI.
- Ауэ щыхъукIи, ди дежкIэ нэхъыщхьэр адыгэм и хэдыкI Iэмалхэрщ: дыщэидэр, дэнлъэчыр, уагъэ, хъагъэ зэхуэмыдэхэр. Апхуэдэуи 1870 гъэхэм адыгэ бзылъхугъэхэм нэхъ щIэхыурэ къагъэсэбэпу хуежьауэ щыта «бэзэридэ» хэдыкIыкIэр къыдогъэсэбэп. Ар ди лъэпкъ IэщIагъэм щыщщи, зэрыдмыгъэкIуэдынщ зи Iуэху зетхуэр, - пещэ Джульеттэ.
Маринеттэрэ Джульеттэрэ зэманым добакъуэ, къежьэ IэмалыщIэхэм зэрылъэщIыхьэнми яужь итщ. МашинэкIэ, компьютер программэкIэ хэдыкIхэр зэращIыр къагъэIурыщIэ, апхуэдэ IэмалкIэ тхыгъэ кIэщIхэр, къэрал, лъэпкъ дамыгъэхэр, ныпхэр цIыхухэм я лъэIукIэ хухадыкI.
МэзщIэкIуасэхэ къахэкIа бзылъхугъэ IэпщIэлъапщIэхэм я IэдакъэщIэкI хьэпшыпхэр Урысейми хамэ къэралхэми щызэбгрыкIащ. Адыгэ тхыпхъэхэр зытет пыIэхэр, чысэхэр, бащлъыкъхэр тыгъэ хуащIауэ щытащ Ельцин Борис и щхьэгъусэу щыта Наинэ, Иордание пащтыхьыпхъум, нэгъуэщIхэми. Джульеттэ ипхъу Оксани Маринеттэ ипхъу Дарини мы лъэпкъ IэщIагъэм зэрыдихьэхар гуапэщ.
