Мазаем и 2-р псы шэдылъэхэм я дунейпсо махуэщ. ЩIыуэпсым и хъугъуэфIыгъуэхэм ящыщ зыуэ къалъыта апхуэдэ щIыпIэхэр хъумэн зэрыхуеймкIэ I97I гъэм Иран къэралыгъуэм Iэ щытрадзауэ щытащ.
«Вокруг Света» журналым зэритхымкIэ, дуней псом нэхъ щыину къалъыта Васюганскэ шэдыр здэщыIэр Урысейм и КъухьэпIэ Сыбырырщ - Обь, Иртыш псыхэм я адрыщIым. Абы и инагъыр, нэгу къыщIэгъэхьэгъуейуэ, километр зэбгъузэнатIэ мин 53-рэ мэхъу, и нэхъыбэр зыхуэзэри Томск областырщ.
Шэдылъэхэм я махуэ щыIэн хуейуэ къыщIыхалъхьам и щхьэусыгъуэр апхуэдэ щIыпIэхэм шэд гуарцэ (торф) куэду къызэрыщыщIахымрэ кIуэ пэтми дунейр хуабэ хъуныр къызыхэкI «парниковый эффект»-кIэ зэджэм зэрыпэщIэтымрэщ, углерод пкъыгъуэхэр зэрипхкIэрэ.
Дунейм щымащIэкъым апхуэдэ шэдылъэ инхэр. Псалъэм папщIэ, Иракым и шэдыгъуейхэм километр зэбгъузэнатIэ мин I5 я инагъщ. ГъэщIэгъуэнращи, а шэдым и щIыIум пхъэмрэ къамыл зэгъэпцIамрэ къыхэщIыкIа пщыIэ унэхэм щIэсу цIыху мин 85-рэ щопсэу. Ар Ираным и гъунапкъэми фIыуэ фIокI. Тхыдэм къызэрыхэщымкIэ, абдеж дыдэхэрщ шумерхэм я Ур, Эреду къалэхэр зыхуэзэу щытари.
Мускат дэр къызыпыкIэ жыгхэм фIэкIа зэрымыт шэд щыIэщ Индием. Абыхэм я лъабжьэр жьауэм ещхьу къытеIэтыкIащ, субтропикхэм кIыхьу къыщешх уэшхышхуэм а щIыпIэр иримылъэсыкIыу зэтриIыгъэным хуэщIауэ.
Куэдыр зэрыщыгъуазэщи, Вьетнам къэралыгъуэм шхыныгъуэ нэхъыщхьэу къыдекIуэкI прунжыр къыщигъэкIыр километр зэбгъузэнатIэ мин 39-рэ хъу и шэдылъэхэрщ. КъищынэмыщIауэ, абы бдзэжьейхэри къыщаубыд.
Псом нэхъ дахэу къалъытэр Канадэм и шэдылъэхэрщ. Ахэр здэщыIэ щIыпIэхэм (Онтарио, Квебек) Гудзонов псыдэжым хэхуэж псы ежэх къабзэхэри щыкуэдщ. ЩIыпIэм къуалэбзу куэд къыщызэтоувыIэ.
Къэралыгъуэ зызыужьахэм къахэкIащ щIыуэпсым и хабзэхэм къемызэгъын хуэдизу шэдылъэхэр изыгъэгъущыкIахэри. Къапщтэмэ, США-м и Флоридэ хытIыгуныкъуэм и Iыхьэ плIанэр «Эверглейдс» (шэдылъэ мыухыж жиIэу аращ) лъэпкъ паркым еубыд. А щIыпIэр сыт щыгъуи апхуэдэу щытакъым: XX-нэ лIэщIыгъуэм и кIэухым шэдым и нэхъыбэр ирагъэгъущыкIа нэужьщ километр зэбгъузэнатIэ 5667-рэ фIэкIа мыхъу лъэпкъ паркри къыщыунэхуар.
Англием щыхъума хъуар гектар 254-рэ къызэщIэзыубыдэ «Уикен фен» шэдырщ. Адрейхэр ирагъэгъущыкIри къанэ щымыIэу мэкъумэш щIапIэ ящIащ. Апхуэдэ Iуэху бгъэдыхьэкIэм щIыналъэм и экологием хэщIыныгъэшхуэ зэрыритари ябзыщIыркъым.
Индонезием и шэдылъэхэм а щIыпIэм щыпсэухэр бийм щихъумэу зэманышхуэкIэ екIуэкIащ. Зыужьыныгъэр ялъэIэса нэужь, ар хъуащ дуней псом щызэбгрырагъэш креветкэхэмрэ омархэмрэ щагъэхъу щIыпIэ.
Ди республикэми иIэщ шэдылъэхэр. Ауэ а зи гугъу тщIахэм елъытауэ, абыхэм шэдкIэ уеджэ хъунуи къыщIэкIынкъым, псыпцIэщ нэхъ жытIэр. Фызэрыщыгъуазэщи, ахэр хьэндыркъуэ тIысыпIэу зэрыщытым къыхэкIыу, ар зи шхыныгъуэ псыпцIэ бзухэм, псыхэуэхэм шэдым и хъуреягъкIэ къыщыкI къамыл фIыцIэхэр тIысыпIэ яхуохъу. Абыхэм нэхъыбэу ущрихьэлIэр мэз уэх пхыдзахэрщ, щIыуэпсыр ягъэдахэ мыхъумэ, зыми зэран хуэмыхъуу. Шэдылъэ мыинхэм ущрихьэлIэу щытащ Прохладнэ, Май, Шэрэдж, Аруан щIыналъэхэм я тафэхэми.
