1958 гъэм мазаем и I-м Америкэ Штат Зэгуэтхэм хьэршым ягъэлъэтауэ щытащ щIым и спутник IэрыщIыр. Апхуэдэ щIыкIэкIэ ахэр дуней псом щыетIуанэ хъуащ. Япэ дыдэу спутник зыгъэлъэтар СССР-ращ.
«Эксплорер-I» спутникыр килограмм I3,6-рэ хъурт. Абы ракетэ кIуэцIым, щIыбым щыщыIэ температурэр къэзыпщытэ Iэмэпсымэ хэтт, микрофон хагъэуват микрометеорхэр къызэрыжьэхэуэр итхын щхьэкIэ.
ЩIэныгъэлI Ван Аллен Джеймс къигупсыса а Iэмэпсымэр килограмми 5 хъурт. А IэмалымкIэ хьэршым щыщыIэ щытыкIэр щIым щыIэхэм къалъэIэсырт.
ЩIым и спутник IэрыщIыр США-м зэригъэлъэтар щыхьэт зытехъуэр хьэршым япэу нэсахэм зэращыщым и закъуэтэкъым, атIэ хуабжьу а щIэныгъэмкIэ лъэбакъуэшхуэ зэрачам и нэщэнэт. Ван Аллен Джеймс и къэхутэныгъэмкIэ игъэунэхуащ ди планетэр энергие лъагэ зыIыгъ электронхэмрэ ионхэмкIэ къызэрыухъуреихьар. Мис а поясым Ван Аллен и цIэр зэрехьэ.
Спутник IэрыщIыр хьэршым зэрагъэлъэтам американхэм я лъэпкъ зэхэщIыкIымрэ гукъыдэжымрэ къиIэтауэ щытащ. Ахэр хуабжьу игъэгушхуат апхуэдэ зэфIэкI зиIэ лIы къазэрыхэкIам.
Езы «Эксплорер-I» спутникым мазэ дэкIри, хъыбар къитын щигъэтащ, ауэ I970 гъэ пщIондэ орбитэм щыIащ. Ауэ а зэрылэжьа зэман мащIэм хьэршым щекIуэкI куэдым щыгъуазэ защIащ.
* * *
1724 гъэм мазаем и 8-м Петр Езанэм унафэ къыдигъэкIауэ щытащ ЩIэныгъэхэмрэ ХудожествэмкIэ Урысей академие къызэгъэпэщын хуейуэ иту. Академием щеджэ хъунур пащтыхьхэм я бынхэм я закъуэтэкъым.
ЩIэныгъэм, егъэджэныгъэм, гъуазджэм ехъулIэныгъэ щызыIэрызыгъэхьэхэм Петр Езанэм и гущIэгъу ялъигъэсырт. ЩIэныгъэхэмрэ ХудожествэмкIэ Урысей академием къэхутэныгъэхэр иригъэкIуэкIырт Урысейм и экономикэм щыIэкIэ-псэукIэм заужьын папщIэ Япэ дыдэ къэрал музейр - «Кунсткамерэр» - къызэгъэпэщыным академием хуищIа хэлъхьэныгъэр къыпхуэмылъытэным хуэдизщ, иджыпсту абы и нэIэ щIэтщ музей 55-рэ. Урысей щIэныгъэм дунейм тыгъэ хуищIауэ жыпIэ хъунущ щIэныгъэлI щэджащэхэу Ломоносов, Павлов, Менделеев сымэ, нэгъуэщIхэри.
* * *
Мазаем и 8-м, I929 гъэм, урысыбзэм къыхыхьащ вертолет псалъэр. Авиаконструктор Камов Николай и къэхутэныгъэм фIищар аращ. Япэ совет вертолетыр КАСКР-I «Красный инженер» зи фIэщыгъэцIэращ. Къызэралъэтыхь аппаратым и цIэр япэ дыдэу къыщагъэсэбэпа дэфтэрыр Центральнэ советым и Техникэ комиссэм и зэIущIэм тратхыхьыжа протоколращ.
Дэ тцIыху иджырей вертолетым зауэм ипэ «геликоптеркIэ» еджэу щытащ. Ар I9-нэ лIэщIыгъуэм франджыбзэм къыхэкIа псалъэт. Камовым къигупсыса зэрылъатэ аппаратыр иджырей вертолетым ещхь дыдэтэкъым. КАСКР-р зэщхьыр «автожиркIэ» зэджэхэрат. Ари щIэпхъуэу зиIэтын хуэмейуэ, занщIэу уэгум дэлъэтейрт.
Хуэбгъэфащэ зэрыхъунумкIэ, «вертолет» псалъэр франджыхэм I907 гъэ лъандэрэ къагъэсэбэп «gyroplane»-м къытекIауэ аращ. Апхуэдэ дыдэу а лъэхъэнэм щыIа франджы псалъэм, «aéroplane», «самолёт»-р – кхъухьлъатэр къытекIауэ аращ.
* * *
Мазаем и 9-р волейболыр къыщыунэхуа махуэу къалъытэ. США-м и Массачусетс штатым хыхьэ Холиок къалэ цIыкIум чристэн ныбжьыщIэхэм я зэгухьэныгъэм и спортпэшым абыхэм я унафэщI Морган Уильям I895 гъэм джэгукIэщIэ къыщигупсысащ. Ар иужь ихьащ баскетболым, бейсболым, гандболым щыщ пкъыгъуэ тIэкIу-тIэкIу щызэхэухуэна джэгу ныбжьыщIэхэм яригъэщIэну. Теннисым и сеткэр къищтэри, щIым сантиметри I96-кIэ къытеIэтыкIауэ фIидзащ, щIалэхэм я щхьэм нэхърэ тIэкIукIэ нэхъ лъагэу.
Топыр абы щхьэпрыбдз-къыщхьэпрыбдзыжу уджэгун хуейуэ арат джэгукIэщIэм и мардэр. ЯпэщIыкIэ джэгухэм я бжыгъэр убзыхуауэ щытакъым, джэгукIэми «mintonette» цIэр игъуэтащ. Зы илъэс дэкIа нэужь, I896 гъэм «минтонет» джэгур утыку къыщрахьащ чристэн щIалэгъуалэм я зэгухьэныгъэм Спрингфилд щригъэкIуэкIа конференцым. Топым IэкIэ уеуэурэ сеткэм щхьэпрыбгъэкIын зэрыхуейм ипкъ иткIэ, профессор Хальстед Альфред къыхилъхьащ а джэгум «волейбол» («топ къэзылъэтыхь») фIащыну. I900 гъэм волейболыр США-ми нэгъуэщI къэрал куэдми къыщащIащ икIи гулъытэшхуэ зыхуащI джэгукIэ хъуащ. СССР-м ар къыщысар I920 гъэхэрщ.
* * *
Мазаем и I4-м, 2005 гъэм, You Tube 4-м, сервисыр къызэрагъэпэщауэ щытащ. Ар видеохостинг Iуэхутхьэбзэ щыбгъуэт сервисщ, дэтхэнэми триха видео ирилъхьэну, абы илъхэм еплъыну, и гупсысэ иритхэну хуиту. You Tube-р тыншу, псынщIэу къызэрыбгъэсэбэпыфым щхьэкIэ видеохостинг цIэрыIуэ хъуащ икIи дуней псом нэхъыбэ дыдэрэ къыщагъэсэбэп сервисхэм я ещанэщ. Абы щыбгъуэтынущ IэщIагъэлIхэм траха фильмыфIхэри, къызэрыгуэкI цIыхухэм яфIэгъэщIэгъуэну траха видео роликхэри. Зи гугъу тщIы сервисыр къызэрагъэпэщащ Pay Pal компанием щылажьэу щыта Чен С., Херли Ч., Карим Д. сымэ. You Tube-м и урысыбзэ сервисым лажьэу щыщIидзар 2007 гъэм щэкIуэгъуэм и 14-рщ.
