Гум имыхуж гъатхае

Илъэс 30-м нэсауэ (1995 гъэ ­лъандэрэ) гъатхэпэм и 28-р ди республикэм щыдогъэлъапIэ Балъкъэр лъэпкъым и къэщIэ­рэ­щIэ­жы­ныгъэм и махуэу. ХамэщIым гугъу ехьу щыIа балъкъэр унагъуэхэм ящы­щу мащIэтэкъым адыгэ благъэрэ Iыхьлырэ зиIэхэр: зы жылэ, зы щIыналъэ исхэр зэрыцIыхурт, зэдэпсэурт, зэдэлажьэрт. Ди газетым и щIэджыкIакIуэ, Каменномост (Къармэ­хьэблэ) жылэм дэт курыт школым илъэс куэд лъандэрэ адыгэбзэр щезыгъэдж Лыхь Людмилэ къытхутопсэлъыхьыж и анэш балъкъэрхэм а лъэхъэнэ гугъум ятелъа бэлыхьхэмрэ хьэзабхэмрэ. 

«Сыт щIат Хьэбэз сызэры­щы­мыIэрэ… Си Iыхьлы куэд щопсэу Хьэбэз: Кучуковхэ, Ахматовхэ, Кайгермазовхэ… Ауэ зыкъом щIащ сы­зэрымыкIуэфрэ: кIэ зимыIэж Iуэхум сыкъыдэхуэркъым. Иджы мис, ­гъуэгу сытеуващ, си Iыхьлыхэр зэз­гъэ­лъагъуну… Гъуэгум сыздытетым куэд си гум къыдредзеиж, гукъэ­кIыжхэри щхьэм щызэблокI…
Школым сыщыщIэсым, еджакIуэ­хэм хабзэу диIащ, иужь дыдэ уэзджынэр къыщытхурагъауэ махуэм ди егъэджакIуэхэм ландыщэ Iэмал имыIэу еттын хуейуэ. Зэрыклассу ­Къармэхьэблэ дикIри, Хьэбэз къуа­жапщэ дыдэм ищхьэжкIэ иIэ мэзым дыкIуат удз гъэгъахэр къитчыну, етIуанэ махуэм ди егъэджакIуэхэм дахуэупсэн щхьэкIэ. Абы и ужькIэ мыбы сыкъыщыкIуар фIыуэ слъагъу си Анака - си анэшхуэм и анэр - дунейм щехыжаращ. 
Си сабиигъуэм щыгъуэ си анэмрэ анэшхуэмрэ саригъусэущ Анака деж дыкъызэрыкIуэу щытар. Анака и цIэ дыдэр Акъкъызт («хъыджэбз хужь»), ауэ и бынхэри, абыхэм я быныжхэри – псори зэреджэр Анакат («ана-ака» - анэшхуэ, пщIэ зыхуащI цIыхубз нэхъыжь). Зэгуэрым, апхуэдэу ды­кIуауэ, балъкъэрыбзэкIэ псалъэ зы­тIущ сщIэр «зэхэзджэри», «къалайса-ри» абы хэтыжу, жесIат, IэплIэ щыхуэсщIым. Ар зыкIэ гуфIати! Балъкъэрыбзэ зэзгъэщIа и гугъэу, мыу­выIэжу псалъэ гуапэ гуэрхэр къызжиIэрт. Сэри, къысхуэнэжыр ара­ти, си щхьэр сщIыуэ сыщытт. СыкIуэху, и пхъуантэшхуэр къызэтрихырти - сытыт абы фIыгъуэу дэ­мылъыр: щэкI, бзыхьэхуэ, щыгъэ, тхьэгъу цIыкIу сыт хуэдэхэр… Мис абыхэм ящыщ къызитауэ хуабжьу зызгъэщIагъуэу сыкъэкIуэжырт.
Иджыри къэсщIэжащ си анэшхуэ шыпхъухэр сэбэп къызэрытхуэ­хъуауэ щытар. Балъкъэрхэр дапщэщи цыкIэ ерыщтэкъэ, дэ ди анэхэм цы лъэпэд тIэкIу ящI мыхъумэ, ап­хуэдэу цым елэжьыртэкъым. «Iэ­лъэщI щхьэ зэрумыхъэрэ, уи хъы­джэбзхэр къыдэкIуэтеящ, къыбдэIэ­пыкъуфынущ», - къагъэпсэуртэкъым си анэр и анэ шыпхъухэм. Си анэр тегушхуэртэкъым. IэлъэщI зэ­ры­зэ­рахъэ машинкэри мащIэ и уасэтэкъым. Сытми, тегушхуэри, машинкэр щIыхуэу къищтащ. Мамэ и шыпхъу бынхэр я машинкэхэр яIыгъыу къакIуэри, махуэ бжыгъэкIэ ди деж щыIащ, IэлъэщI щIыкIэр, зэра­жьыщIыжыр, зэракъур, зэрафы­щIыжыр дагъэлъагъуу. А махуэ бжыгъэм абыхэм IэлъэщIу тхуащIар тщэри, щIыхуэри занщIэу зытедгъэкIыжат. Си адэм и закъуэт уна­гъуэм лажьэр, дэ зэрыбыних ды­хъурт. Мамэ цы иджырт, зэшыпхъухэм тщIырт, ахэр Псыхуабэ щащэжырти, унагъуэм дызыхуеину псор къы­щIэ­кIырт. 
Машинэм дису дыздэкIуэм, зы­щыз­мыгъэнщIу зэм сэмэгумкIэ, зэм ижьымкIэ соплъэ. Егъэлеяуэ щIыпIэ дахэщ. Бгыхэр лъагэщ, щхъуантIэщ, бгъуэнщIагъ цIыкIу куэд иIэщ. Си сабиигъуэм зэрыщытащ – зыми зи­хъуэжакъым. Ауэ къуажэ кIуэцIым зэхъуэкIыныгъэ щыкуэдщ: унэщIэ дахэхэр дащIыхьащ. 
Куэд щIащ зэрымыпсэужрэ си анэш­хуэм и анэ Кучуковэ Акъкъызи балъкъэрхэр Iыхьлы къытхуэзыщIа си анэшхуэ Мырзэбэч (Кучуковэ) Софяти. Си анэшхуэм и шыпхъухэм ящыщу псэужыр Кайгермазовэ Патимат (ФатIимэт) и закъуэщ. Ар илъэс 90 ирикъуащ. Мамэ сэрэ дыкъыздэкIуари абы дежщ. Мамэ си тэрмэшщ. Си жагъуэ зэрыхъунщи, сэ балъкъэрыбзэр иджыри зэзгъэ­щIакъым. 
Кучуков лъэпкъым и тхыдэр къыгуэхыпIэ имыIэу къэралым и тхыдэм епхащ. 1942 гъэм гъатхэ мазэу унагъуэм я цIыхухъу нэхъыжь Кучуков Даутрэ абы и къуэшымрэ зауэм дашащ. ТIури хэкIуэдащ. Ар япэ удынт. КъыкIэлъыкIуэ удыныр - ар балъкъэр лъэпкъыр зэрырашарт. 1944 гъэм гъатхэпэм и 8-м Хьэбэз къы­дыхьащ зауэлIхэр зэрыз машинэхэр. Сэлэтхэм тIурытIу унагъуэхэм зытраугуашэри, абыхэм исхэм псынщIэу загъэхьэзырыну унафэ ящIащ.
«Ди унэм къыIухьа сэлэтхэр ди бжэм лъакъуэкIэ къыкIуэцIыпкIэщ, Iуаудри къыщIыхьащ. Хуабжьу къытхуэткIийт, къытщIэгуорт, - Патимат и япэ гукъэкIыжхэм ящыщщ а гъатхаер. - Ди анэр гужьеяуэ гъырт, Iэрп­хъуэр хъуауэ къищтэнури зэпхъуэнури ищIэжыртэкъым. Абы и щытыкIэр зылъэгъуа сабийхэр дышынауэ нэхъ Iеижу дыгъырт. Сэлэтхэм дагъэпIащIэрт. Зэман диIэтэкъым. 
 Асыхьэтым зы сэлэтым гу лъитащ стIолыщхьэм тет Iэрыгъадэм бгъэ­дэлъ письмом. Къищтэри зэпиплъы­хьащ. Ар ди адэм и иужь дыдэ письморат. Унагъуэм я цIыхухъур Хэкур ихъумэну зэрыдэкIар къыгурыIуати, тIэкIуи нэхъ щабэ къэхъуа хуэдэт. «Мыр къыздэщтэ, цIыхубз, сэбэп къыпхуэхъунщ», - жиIащ абы, IэрыгъадэмкIэ и Iэр ишийри. Ар жиIэри, езым и IэкIэ ихьри, машинэм иригъэуващ. Пэж дыдэу, куэд дыдэкIэ сэбэп къытхуэхъуат а Iэрыгъадэ цIы­кIур…» 
Даутрэ Акъкъызрэ бынибл яIэти, псо­ри хъыджэбзт. Нэхъыжьыр - Софят (си анэшхуэр) - абы щыгъуэ адыгэ унагъуэ ихьакIэт, си адэшхуэ Мырзэбэч Мухьэмэд и щхьэгъусэт. Арати, ирамышу къелат. Ауэ фи нэгу къыщIэвгъэхьэт Анака тхьэмыщкIэ зэрыхуа щытыкIэр: абы и гур тIууэ зэгуэтхъырт. Абы Софят къыздищтэну хуейт. Ауэ и Iыхьлыхэм къы­хуа­дакъым: «Дэ дыздашэр тщIэркъым. Къэдгъэзэжыни къэдмыгъэ­зэ­жыни… Мыхъуххэми а зыр дэ тщыщу псэууэ къренэ…» Си анэшхуэм къы­кIэлъыкIуэ Забыт илъэс 14 хъурт, ФатIимэт – 12, Даурхъан – 10, Iэминат, Хьэлимэт, Саният сымэ нэхъ цIыкIужт. Патимат къызэрищIэжымкIэ, ахэр зыкъомрэ машинэхэм ису кIуащ, итIанэ мафIэгухэм ирагъэ­тIысхьэри, Фрунзе къалэм яшащ. Махуэм зэ щIакхъуэ гъэгъуа тIэкIурэ хъудыр гуэррэ къратырт. Кхъухьым ирагъэтIысхьэри, ауэрэ Къыргъы­зым къыщыщIидзащ, Иссык-Куль гуэлым и гъунэгъуу. 
Ирашахэр колхоз-колхозкIэрэ зэбг­радзащ. Япэ лъэхъэнэм икъукIэ гугъу­ ехьахэщ. Зы пэшым унагъуитI-щы щIэсхэт. Акъкъыз хъыджэбз нэхъыжьхэр и гъусэу пщэдджыжь нэ­мэзым къыщыщIэдзауэ жэщ хъуху гуэлым деж щылажьэрт, бдзэжьейхэр зэIахыу, ахэр чеишхуэхэм ираушыуэурэ хьэзыр хъуар кхъухькIэ Iурагъэшу. А лэжьыгъэ хьэлъэм пэ­рыт­хэм я нэхъыбапIэр цIыхубзт, цIыху­хъухэр фронтым щыIэт. Тэтэрхэр, урысхэр, къыргъызхэр, балъкъэрхэр зэдэлажьэрти, пщIэ яку дэлът, зэдэлъхузэшыпхъум хуэдэу фIыуэ зэрылъэгъуат. 
Лэжьыгъэр хьэлъэт, псом хуэ­мыдэу сабийхэмкIэ. Къыпхуэ­лэжьы­ни щыIэтэкъым - мазэ псом зы ­шыгъу килограммт. Лэжьэгъуэ махуэр и кIэм нэса нэужь, я щыгъынхэр гуэ­лым хажьыщIэрт, мывэхэм трауб­гъуэрти, тIэкIу ягъэгъущырт, ныкъуэгъущу щатIэгъэжырти, унэм къэкIуэ­жырт. Иныкъуэм деж гъунэгъу ­къуажэм бдзэжьей яхьырти хъуа­жэрт: бдзэжьеипщIым хуэзэу зы шху птулъ­кIэ къратырт. Я гъунэгъу къыргъызым гу цIыкIу къарита нэужь, Iуэхур нэхъ тынш хъуат. 
Накъыгъэм къыщыщIэдзауэ шыщ­хьэуIум нэсыхут бдзэжьейм зэ­ре­лэжьыр. ИтIанэ губгъуэм щыла­жьэрт, мэл ящырт. Патимат мэл щыным апхуэдизкIэ хуэIэзэ хъуати, ар бдзэжьей зэIыхыным нэхърэ Iэ­джэкIэ нэхъ тыншу къыщыхъурт. 
Балъкъэрхэр иджыри Къыргъы­зым щыIэу, 1946 гъэм, Къармэхьэб­лэ Акъкъыз пхъурылъху къыщы­хуа­лъ­хуат – си анэ Марям (Жа­нуэс). А зэман дыдэм Акъкъызхэ я гъунэгъу къыргъызхэми хъыджэбз цIыкIу къа­хэхъуат. Анака ар езым и пхъу­рылъ­хум ещхьу илъэгъуат, щыгъын цIыкIухэр хуидырти, Жануэс цIыкIу щитIагъэу и нэгу къыщIигъэ­хьэрт…
Зы илъэскIи жэмышу лэжьащ Патимат. Фермэм и нэхъыщхьэ Колесниковыр хъыджэбз цIыкIум апхуэдизкIэ къыхуэарэзыти, и лэжьыгъэ­фIым папщIэ саугъэту шкIэ цIыкIу къритат. Илъэс Iэджэ дэкIауэ а щIалэр ди щIыпIэхэм къэкIуати, ФатIимэт деж щыхьэщIауэ щытащ. Мэл хуаукIри, балъкъэр унагъуэм зэры­щыхабзэу, пщIэ хуащIу ягъэхьэщIат. «Сэ щIэх-щIэхыу Нартсанэ сыкъо­кIуэ­ри, фызыхуей гуэр къызжефIамэ, иджы сыкъыщыкIуэкIэ, къыф­хуэсшэнт», - жиIащ абы. «Цемент дыхуейт», - щыжраIэм, зи хэку зы­гъуэ­тыжагъащIэ балъкъэрхэр апхуэдизу зыхуэныкъуэ цементыр къахуишауэ щытащ. 
 Зэман дэкIа нэужь, хамэщI щыIэми, Патимэт сымэ я псэукIэр нэхъыфI хъуащ. «Iэрыгъадэр къыздэщтэ», - къыжезыIа сэлэтым сыту Iейуэ игъэунат Анака! А щIалэр мыхъуамэ, гузэвэгъуэм хэт цIыхубзым абы и щхьэр нэсынт? Гъунэгъуу иIэм зыгуэрхэр яхуидырт, абы и фIыгъэкIэ унагъуэр мэжалIэртэкъым. Ауэрэ сом зэхуахьэсри, жэм къащэхуащ. Жэмыр здыщIэтын яIэтэкъыми, щIымахуэ псом унэм щаIыгъат. Иджы сабийхэм сыт щыгъуи яIэт шэи, шхуи, кхъуеи. 1957 гъэм къы­щыкIуэжым, унагъуэр зыпIа жэмыр ягу пымыкIыу къыздашэжат. Зауэм хэкIуэда Даут щхьэкIи ахъшэ тIэкIу къратырт. Ауэрэ я псэукIэри зэтеувэжащ. 
Нобэ Патимат жьыщхьэ махуэ ­хъуащ: и бынхэм я быныжи, абыхэм къалъхужаи илъэгъуащ; и къуэ Мурат, и нысэ Алисэ, и къуэрылъхухэм я гъусэу мэпсэу. И узыншагъэр тIэкIу ебами, и зы нэмэз щIыгъуэ блигъэкIыркъым, и акъылыр жанщ, щIэупщIакIуэ къакIуэхэм и гъащIэ хьэлъэм и гугъу яхуещIри щысщ…» 
Лыхьым щыгъуазэ дызыхуищIа гугъуехьхэм хуэдэ куэд щалъэгъуащ балъ­къэрхэм хамэщIым. А лъэп­къым ехьэлIауэ захуагъэр тепщэ щыхъужа нобэ хуэдэ махуэшхуэр гъэувыным и лъабжьэщ СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым I957 гъэм къыдигъэкIауэ щыта Унафэр. Абы ипкъ иткIэ къащтауэ щытащ «Къэбэрдей АССР-р Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-у зэхъуэкIыным и IуэхукIэ» республикэ хабзэри. Ап­хуэ­дэу зэфIагъэувэжащ балъкъэр лъэпкъым и къэралыгъуэр.