Хьэршыр и плъапIэт

КъызыхэкIа балъкъэр лъэп­къым щыщхэм нэмыщI, зэрыкъэ­ралуи зэрыгушхуэ щIэныгъэлI щыпкъэу щытащ ди тхыгъэр зы­теухуа еджагъэшхуэр. Ар ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей Академием и академик цIэрыIуэ, ди лъахэгъу еджагъэшхуэ Энеев Тимур Магомед и къуэрщ. Мы илъэсым илъэси 100 ирокъу а щIэныгъэлI щэджащэр къызэралъхурэ. 

Энеевым и сабиигъуэр Москва щыкIуащ. Аращ ар щIэныгъэм и лъагъуэ нэхум щытеувари. Курыт еджапIэм щыщIэса илъэсхэм къыщыщIэдзауэ щIалэ цIыкIур дихьэхыу хуежьащ хьэршым теухуауэ Циолковскэм иIа гупсысэхэм. Есэ­пымкIэ, физикэмкIэ, астрономиемкIэ щIалэ гурыхуэм япэ къиувэ гупым яхэттэкъым. Тимур щIэ­хъуэпсырт а щIэныгъэ хьэлэмэтхэм нэхъ кууужу щыгъуазэ зищIыну, абыхэм я лъагапIэхэм нэсыну. 
Хэку зауэшхуэр ди къэралым и текIуэныгъэкIэ иухуа нэужь, щIалэщIэр иужь ихьащ и хъуэпсапIэ­хэм ялъэIэсыну. Тимур хузэфIэ­кIащ къэралым и еджапIэ нэхъыщ­хьэхэм ящыщу нэхъ цIэрыIуэ дыдэм - Москва дэт къэрал универ­ситетым - щIэныгъэ лъагэ щызригъэгъуэтын. Ещанэ курсым щIэсу арат, Энеевым и курс лэжьыгъэм щIэныгъэлI цIэрыIуэхэу Келдыш, Космодемьянский сымэ гу щылъа­там. Хьэршым лъатэ ракетэм и ­гъуэгур убзыхунымрэ ар цIыхум и унафэм щIэгъэтынымрэ теухуат студент Энеевым и япэ къэхутэныгъэ лэжьыгъэр. Ар апхуэдизу щIэ­ны­гъэлIхэм яфIэхьэлэмэт хъуати, журнал цIэрыIуэхэм къытрадзащ куэд дэмыкIыу. Энеевым и лэжьыгъэм щыгъуазэ зыхуэзыщIа куэ­дым жаIащ а щIалэщIэм бгъэдэлъ зэфIэкIыр къызэрымыкIуэу зэры­щы­тыр, апхуэдэуи абы и япэ къэху­тэныгъэм хьэршым епха щIэныгъэм адэкIи зиужьынымкIэ мыхьэ­нэш­хуэ зэриIэр. 
Еджэныр къиуха нэужь, Энее­выр 1948 гъэм щIэтIысхьащ ­МКъУ-м­ и аспирантурэм. Иджы абы и къэхутэныгъэхэм нэхъри зри­гъэубгъуат: ахэр тещIыхьат щIыналъэ жыжьэхэр зэпызычыф баллистическэ ракетэхэм я псын­щIагъыр убзыхунымрэ зэрылъатэ гъуэгур гъэнэIуэнымрэ. Энеевым и къэхутэныгъэщIэхэм япкъ иткIэ, апхуэдэ ракетэхэр нэхъ жыжьэ лъэтэф хъуауэ щытащ. Апхуэдэ лэ­жьыгъэ купщIафIэ зи къалэ­мыпэм къыщIэкIа Тимур и кандидат диссертацэр ехъулIэныгъэ­кIэ пхигъэкIащ икIи математикэ щIэ­ныгъэхэмкIэ кандидат цIэр къы­фIащащ. 
ЩIэныгъэхэмкIэ доктор цIэр къы­хуагъэфэщэн папщIэ, Энеевым хэхауэ зы лэжьыгъэ гуэри ищIакъым. ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей Академием и Президиумым хэтхэм зэдэарэзыуэ а цIэ лъапIэр ди лъахэгъум къыфIащащ абы и IэдакъэщIэкIхэу япэ IэрыщI спут­никыр хьэршым утIыпщыным теухуауэ щытахэм папщIэ. Апхуэдэ лъытэныгъэ лъагэр хуэфащэ дыдэт гупсысэ шэщIа, акъылышхуэ зыбгъэдэлъ щIэныгъэлIым. 
ЛIэщIыгъуэ блэкIам и 50 гъэхэм Энеев Тимур щылэжьащ РАН-м Стекловым и цIэкIэ иIэ Математикэ институтым. Сыт хуэдэ унэ­тIы­ныгъэкIи ядэхъуу, пэрыту ар ядэ­лэжьащ дунейпсо цIэрыIуагъ зиIэ щIэныгъэлIхэу Келдыш, Годунов, Тихонов, Гельфанд, нэгъуэщIхэми. Езыри цIэрыIуэ щыхъуащ щIэ­ныгъэм и дунейм. Ар хагъэхьащ РАН-м и Президиумым икIи хьэршым епха IэнатIэхэмкIэ абы и къудамэм и унафэщIу, механикэмкIэ, хьэрш ракетэхэр зэпкърылъ­хьэнымкIэ IэщIагъэлI Iэзэу дунейм тетащ. Энеевыр Лениным и цIэр зезыхьэ Къэрал саугъэтым и лауреатт. Хьэршыр джыным, ар къэгъэIурыщIэным теухуа и къэху­тэныгъэхэм папщIэ щIэныгъэлI пажэм къыхуагъэфэщауэ щытащ Ленин, Бэракъ Плъыжь орденхэр. 
Еджагъэшхуэм и IэдакъэщIэкI­хэм я нэхъыбэр ноби хуолажьэ хьэршым яутIыпщ аппаратхэм я псынщIагъыр къэхутэнымрэ ахэр цIыхум и унафэм щIэгъэтынымрэ. Апхуэдэ и щIэныгъэ лэжьыгъэ купщIафIэхэм папщIэ абы къратащ Цандер Фридрих и цIэр зе­зыхьэ дыщэ медалыр. Апхуэдэу Энеевыр хуабжьу дихьэхыу щытащ космогонием, астрофизикэм, планетэхэм я зэхуаку щызекIуэ спутник системэ лъэщ зэтеубла зэрыхъуным. Иужьрей илъэсхэми абы елэжьащ. А псори, Эненевым и гъащIэм щыщ нэгъуэщI Iуэху­гъуэ хьэлэмэт куэди итщ еджагъэшхуэм и гъащIэмрэ и лэжьыгъэмрэ ятеухуа «Вагъуэмрэ шэху уэз­дыгъэмрэ я нэху» тхылъ гъэ­щIэгъуэным. Ар и къалэмыпэм къыпыкIащ балъкъэр тхакIуэ Куч­мезовэ Раисэ. 
Ди республикэм и цIыхухэр, абы къихъуэ щIэблэр ирогушхуэ Энеев Тимур хуэдэ цIэрыIуэ куэд ди лъахэм къызэригъэщIам. Къыхэдгъэ­щынщи, Налшык дэт «ДыгъафIэ къалэ» творчествэмкIэ сабий академиер ди щIыналъэм щы­цIэ­рыIуэ еджапIэхэм ящыщщ. IэнатIэм къыхыхьэ Iуэху зехьэкIэщIэ куэд лэжьыгъэм къыщыщагъэ­сэбэп академием ехъулIэныгъэфI­хэр иIэу щолажьэ хьэршым епха щIэныгъэм ди щIыналъэм зыщегъэужьыным хуэгъэпса лабораторэ хьэлэмэт. Илъэс зыбжанэ ипэкIэ абы Энеевым и цIэр фIащащ. Зи къэгъэщIэрэщIыжыныгъэр мы махуэхэм зыгъэлъапIэ балъкъэр лъэпкъым щыщ еджагъэшхуэм и цIэр зезыхьэ лабо­раторэм гукъыдэжышхуэ яIэу що­лажьэ, къэхутэныгъэ хьэлэмэтхэр щрагъэкIуэкI хьэрш щIэныгъэм дихьэх ныбжьыщIэхэм. ­Къах­рырекI абыхэм Энеевым хуэдэу лъэпкъым, ди республикэм я цIэхэр фIыкIэ зыгъэIун IэщIагъэлI щыпкъэ куэд.