АбытIэ Зулхьэчим и уэгу вагъуэ нэхур

«Куэд къэзымыгъащIэу куэд зылэжьа» зыхужаIэ­хэм ящыщщ ди лъахэгъу щыпкъэ АбытIэ Зулхьэчим Мурадин и къуэр. Илъэс 43-рэ фIэкIа къигъэщIэну къызыхуимыуха адыгэ щIалэм а зэман кIэщIым къриубыдэу ху­зэ­фIэкIащ куэ­дым илъэси 100-кIи ялъэ­мыкI Iуэхугъуэхэр. 1941-1945 гъэхэм екIуэкIа Хэку зауэшхуэм лIыхъужьу зэры­хэтам нэ­мыщI, АбытIэр цIэ­рыIуэ хъуащ зэфIиха гуа­щIэдэкI лэжьыгъэшхуэмкIи. ЩIы­уэпс хъугъуэфIыгъуэкIэ къулей Тырныауз бгы лъагъуэхэм япэу кIуэцI­рыкIа IэщIагъэлIхэм яхэтащ ар. Зи дэтхэнэ махуэри Iуэ­хуфIкIэ гъэнщIауэ псэуа Зул­хьэчим, зауэлI хахуэм, лэжьакIуэшхуэм, хэкупсэ нэсу зи гъащIэр езыхьэ­кIам, и цIэр куэдым ящыгъупщакъым ноби.

БАХЪСЭН щIыналъэм хы­хьэ Зеикъуэ адыгэ къуа­жэшхуэм 1917 гъэм къыщалъхуащ АбытIэ Зулхьэчим. Абы и адэ-анэхэу А­бытIэхэ Мурадинрэ Чэбыхъанрэ (ар Ахъмэтхэ япхъут) бынитху яIащ: Башир, Нуралий, Зулхьэчим, Шэмхьун, хъы­джэбз закъуэ Шамкъыз. ЗэгурыIуэрэ зэдэIуэжрэ зэрылъ АбытIэхэ я унагъуэр гъащIэм иIэ хъуа унэтIыныгъэщIэм и телъхьэт, къащIэхъуэ щIэблэри абы хуаущийуэрэ къагъэхъурт. Бы­ным хуащIа гурылъ дахэ псоми хунэмысу, унагъуэм и щIэгъэкъуэн нэхъыщхьэ Мурадин ящхьэщыукIуриикIащ. Гуауэшхуэт ар Чэбыхъан и дежкIэ. Бын нэхъыжьхэр и дэIэпыкъуэгъуу Чэ­быхъан ипIащ нэхъы­щIэхэр. Зулхьэчим еханэ классым щIэст абы щы­гъуи, еджэныр IэщIыб ищI­ри, и анэм бгъурыту колхоз губгъуэм лэжьэн щыщIи­дзащ.
Лэжьыгъэм и гугъуа­гъыр, Iэпкълъэпкъым къе­кIуэ пщIэнтIэпсым и шыугъагъыр пасэу зыхищIащ Зулхьэчим. АтIэми ар къыпикIуэтакъым гъащIэм къы­­пигъэтIылъа лъэпощ­хьэпохэм, абы и гугъуехь­хэми зэрыпхыкIыфын ­къарурэ акъылкIэ Тхьэш­хуэр къыдэIэпыкъуащ. Тырныауз вольфрам-молибден ком­бинатым и ухуэныгъэр лIэщIыгъуэ кIуам и 30 гъэхэм я кIэухым ди республикэм щаубла нэужь, АбытIэм мурад ищIащ къэралпсо мыхьэнэ зиIэ а Iуэхум хыхьэну. Апхуэдэуи ищIащ. «Молибден» рудникым узэрыдэкI гъущI кIапсэ гъуэгум япэ дыдэу щытеува махуэр куэдрэ игу къигъэкIыжырт Зулхьэчим. Абы и къалэнт щIым къы­щIах фIыгъуэхэр вагонеткэкIэ къыIуишыну. Лэжьыгъэм зигури зи псэри хузэIуха щIалэщIэм къызы­хуэтыншэу игъэзащIэрт пщэрылъ къыхуащIа къалэнхэр, нэхъыжьхэм я жыIэм едаIуэу, абыхэм я чэн­джэщхэм ирикIуэу. ЩIа­лэм хэлъ жыджэрагъым, жэуаплыныгъэм гу лъамытэу къэнакъым рудникым и унафэщIхэм икIи куэд дэмыкIыу ар щIыр зыубрухэм хагъэхьащ. ­Къуршыр зыгъэIурыщIэ, къикIуэт зымыщIэу бгым пхыкI лэжьакIуэ ерыщым, къару зиIэм и унэтIакIуэт шахтёр IэкIуэлъакIуэ икIи нэхъыжьыфI Моисеев Иван, убрууакIуэ IэщIагъэм хэлъ щхьэхуэныгъэхэмрэ щэхухэмрэ адыгэ щIалэщIэр щигъэгъуазэу. Абы и нэIэм щIэту, лэжьыгъэм гумызагъэу бгъэдэт, зи махуэ къалэнхэр планым щIигъуу къезыхьэлIэ щIалэ Iэдэбым ехъулIэныгъэ куэд щызыIэригъэхьащ IэнатIэм. Зулхьэчим и псэ хьэ­лэл лэжьыгъэм къыпэ­кIуэрт комбинатым и ­уна­фэщIхэм къабгъэдэкI ­щытхъу, фIыщIэ тхылъхэр, ахъ­шэ саугъэтхэр.
Хэку зауэшхуэр къыщыхъея илъэсым АбытIэм и лэжьэкIэфIым нэхъри зригъэубгъуащ. «Псори фронтым папщIэ! Псори ТекIуэ­ныгъэм папщIэ!» къыхуе­джэ­ныгъэхэм щIэту ла­жьэрт абы щыгъуэ зэ­ры­къэралу. АбытIэмрэ абы и ныбжьэгъухэмрэ махуэ къэс хагъахъуэрт рудауэ къыщIахым и куэдагъым. Абыхэм нэсу къагурыIуэрт езыхэм я лэ­жьэкIэм куэд зэрелъытар. Бийр ди щIыналъэм гъу­нэгъу къыщыхуэхъум, комбинатыр зэхуащIащ, и IэщIагъэлIхэр хуит ящIащ нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэр здынэмыса, Кавказ адрыщIымкIэ щыIэ апхуэдэ заводхэм я лэжьыгъэм щыпащэну. Зауэм кIуэну хуейхэри мымащIэу къахэкIащ бгым щылажьэхэм. Абыхэм яхэтт АбытIэ Зулхьэчими. Абы занщIэу НалшыккIэ къиунэтIащ, арщхьэкIэ фронтым дэкIыну гупыр щрагъэжьэнур къыкIэ­лъы­кIуэ махуэрати, Зеикъуэ дэкIуеижащ. А жэщым ­зэбгъэдэсыжащ анэмрэ къуэмрэ. Зулхьэчим и анэм и гур фIы хуищIырт, зи­хъумэжыну, зыщысхьыжыну къигъэгугъэрт. Пщэд­джы­жьым жьыуэ къалащхьэм игъэзэжащ щIалэм, фронтым дэкIыну. Зи къуэ нэхъыжь Башир зауэм хэкIуэда анэм, и псэр дзапэкIэ иIыгъыу жыхуаIэм хуэдэу, жэщи махуи Тхьэм елъэIурт, Зулхьэчим къы­хуихъумэну.
Апхуэдэу, 1942 гъэм и жэп­уэгъуэм АбытIэ Зулхьэчим зауэ IэнатIэ псэзэпылъ­хьэпIэм пэрыуващ. Зэ­рылэжьам хуэдэ дыдэу, и къаруи, и гъащIи щы­мысхьу, зэуащ ар. ЯпэщIыкIэ ар пулемётчикыу хэтащ Кавказ Ищхъэрэм бийхэм щапэщIэт 1250-нэ фочауэ полкым. Зэзауэ гуа­­щIэхэм хэту уIэгъэ хъури, уIэгъэщым щIэхуащ. И узыншагъэр ефIэкIуэжа нэужь, сэлэт хъыжьэр Белорусскэ, Прибалтийскэ фронтхэм щызэуащ, лIыгъэ къигъэлъагъуэу, 1944 гъэм командованэм и унафэ хэхар игъэзащIэу, Зулхьэчим уIэгъэ хьэлъэ хъуащ, ауэ аргуэру (иджы етхуанэ) абы и псэр къихъумащ Тхьэшхуэм. СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым и унафэкIэ 1944 гъэм и бадзэгуэгъуэм абы къратауэ щытащ «Ха­хуа­гъэм папщIэ» медалыр. А дамыгъэр зыхуагъэфащэр лIыгъэшхуэ къызыкъуэкI зауэлIхэрат.
Мазитхум нэскIэ уIэгъэщым щIэлъа нэужь, езыр щIэлъэIуами, фронтым Iуамыгъэхьэжу, Абы­тIэр унэм къагъэкIуэжащ. И узыншагъэр нэхъ зэтеувэжа нэужь, Зулхьэчим лъэ­Iуат зэуапIэм игъэзэжыну, арщхьэкIэ аргуэру къы­хуадакъым ар. Бийм зэтрикъута жылэм гъащIэр щы­зэтезыгъэувэжхэм яхы­хьащ ар занщIэу. Къуажэ советым счетоводу щы­лажьэ пэтми, абы игури и псэри ТырныаузкIэ еIэрт. А хъуэпсапIэр АбытIэм щы­зыIэригъэхьэфар зауэр иухыу цIыхухъухэм (куэд мыхъужми) жылэм къагъэзэжа нэужьщ. Къуажэм дэлъ лэжьыгъэр иджы зэ­фIэзыхыфынухэм ящыщт Зулхьэчим ныбжьэгъуфIу иIахэу Къущхьэ КIыщы­къуэ, Шафий Хьэчим, ­ГъукIэлI Мухьэмэд, Щомахуэ ­Лъостэн сымэ, нэ­гъуэщI­хэри.
1946 гъэм и гъатхэм Зулхьэчим пэрыувэжащ фIыуэ илъагъу и IэнатIэм. Лэжьэни щIидзэжащ, цIыхуитI-щым я планыр игъэзащIэу, и къаруи, и зэфIэкIи щы­мысхьу, и гъусэ адрей убрууакIуэхэри Iуэхум тригъэгушхуэу, хузэщIигъэуIуэу. Лэжьыгъэм щыпсэемыб­лэжт ар. Къэхъурт махуэ бжыгъэкIэ унэм мыкIуэжу щы­лажьэ. АбытIэр зыхэт гупыр куэдрэ щытекIуэрт «Молибден» рудникым щекIуэкI зэхьэзэхуэхэм. Езы Зулхьэчим махуэ планыр игъэзащIэрт проценти 170 - 200-кIэ.
ЩIалэм и щIэныгъэм, IэщIагъэм хигъэхъуэну и нэ къикIырти, комбинатым и унафэщIхэм я жэрдэмкIэ ар еджапIэ ягъэкIуащ техникэ щIэныгъэ щрагъэ­гъуэт институту Сверд­ловск дэтым. 1949 гъэм Абы­тIэ Зулхьэчим ехъулIэ­ныгъэкIэ къиухащ курсхэр икIи «щIыщIагъ бгылъэ лэжьыгъэхэмкIэ мастер» цIэр иIэу рудникым къигъэзэжащ.
АбытIэм и лэжьыгъэ­фIым фIыщIэ ин къыпэ­кIуащ.1946 гъэм и шыщ­хьэуIум абы и бгъэгум щы­лыдащ «Металлургие ­щхъуэкIэплъыкIэм ще­кIуэкI социалист зэ­хьэ­зэхуэм и отличник» дамыгъэр, СССР-м металлургие щхъуэкIэплъыкIэмкIэ и министрым и Iэ зыщIэлъ щыхьэт тхылъи къыIэщIалъхьащ. Илъэс зыбжанэ дэкIри, абы къыкIэлъы­кIуащ «ГуащIэдэкI лэжьыгъэм къызэрыхэжаныкIам папщIэ» къэрал медалыр. 1957 гъэм Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 зэрырикъум и щIыхькIэ, щIыналъэм игъуэта соци­альнэ, экономикэ, щэнхабзэ зыужьыныгъэ инхэри ­къалъытэу, СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Пре­зи­диу­мым Къэбэрдей-Балъ­къэ­рым къритауэ щытащ Ленин орденыр (етIуанэу). Абы щIыгъуу къэрал дамыгъэ лъапIэ зэмылIэужьы­гъуэхэмкIэ ягъэпэжауэ щытащ цIыху куэд. Ленин орденыр - къэралым и дамыгъэ нэхъ лъапIэ дыдэр - хуагъэфэщауэ щытащ АбытIэ Зулхьэчим. Ар ягъэ­лъэгъуат «Социалист Лэ­жьыгъэм и ЛIыхъужь» цIэр къыфIащынуи.
ГуащIэдэкI лэжьыгъэм къыпэкIуа апхуэдэ къэрал гулъытэ иным АбытIэм и пщIэр нэхъри къыщиIэтащ зыщылажьэ комбинатми. АбытIэ Зулхьэчим цIыхубэм я дзыхь кърагъэзри, хахауэ щытащ КъБАССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и депутату, Жылагъуэм апхуэдэ пщIэшхуэ щызиIэ, цIыхугъэ инрэ зэфIэкIышхуэрэ зыбгъэдэлъ адыгэлIым уна­гъуэ дахи иухуат. Лэжьыгъэм щызыIэригъэхьа ехъу­лIэ­ныгъэ лъагэхэм зыкIи япебдзых мыхъун хъу­гъуэфIыгъуэт ар зи нэхъыжь бынунагъуэшхуэр. Зулхьэчимрэ абы и щхьэ­гъусэ Хъадижэтрэ (ар Унэж­хэ япхъут) унагъуэ на­сыпыфIэ икIи быныфIэ ­хъуат. Абыхэм зэдагъуэтащ щIалихрэ зы хъыджэбзрэ: Заурбий, Аскэрбий, Иб­рэхьим, Исмэхьил, Гуащэгъагъ, Мухьэмэд (Исхьэкъ), Ахьмэд. Зи нэхъыщIэгъуэр ягъафIэу, къыхэжэпхъыкI­хэр адэ-анэм дэIэпы­къуэгъу яхуэхъуу псэурт унагъуэ дахэр, зэгурыIуэрэ зэдэIуэжу. Псом хуэмыдэу уна­гъуэм гулъытэшхуэ щи­гъуэтырт и дэлъхухэм ноби ягъафIэ хъыджэбз закъуэ Гуащэ (арат адэр пхъу за­къуэм зэреджэр)...
 ГъащIэм, быным яхуиIэ мурадхэмрэ хъуэпсапIэ­хэмрэ ящыщу куэдым хунэсакъым АбытIэ Зулхьэчим. 1960 гъэм и щэкIуэгъуэм и 14-м гуузу дунейм ехыжащ ар. ЗауэлI хахуэм, лэжьа­кIуэ псэемыблэжым и щы­мыIэжыныгъэр куэдым гущIыхьэ ящыхъуауэ щытащ. Абы щыгъуэ къыдэкIа республикэ газетхэм тетауэ щытащ а къэхъукъащIэм теухуа хъыбар гуауэ: «…гуузу дунейм ехыжащ партым хэтхэм я кандидат, Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и депутат АбытIэ Зулхьэчим Мурадин и къуэр».
Абы лъандэрэ илъэс 60 дэкIыжащ, балигъ хъури щIэблэщIэхэри къащIэ­хъуэжащ АбытIэм и бынхэм. Гугъу ехьу ахэр зэ­щIи­пIащ иджыри гуауэ куэд зи нэгу щIэкIа Хъадижэт: абы къыхуиухат и къуэ нэхъы­щIищ­ри и малъхьэ закъуэ­ри игъеижыну. И хъыджэбз закъуэ Гуащэгъагъ къытеп­сыха гуауэри и бынхэмкIэ иIэ гузэвэ­гъуэри хуэхьакъым анэ тхьэ­мыщкIэм. И щхьэгъусэ Зулхьэчим илъэс 47-кIэ кIэлъыпсэужауэ, абы бы­ным яхуиIа гурылъхэм я нэхъыбэр игъэ­зэщIауэ 2007 гъэм дунейм ехыжащ Хъадижэт.
АбытIэхэ я унагъуэм гъащIэм и удын куэд игъэвами, зи зауэ зэфIэкIхэмрэ гуащIэдэкI лэжьыгъэш­хуэмкIэ жылагъуэм цIэры­Iуэ щыхъуауэ щыта АбытIэ Зулхьэчим лъэужьыншэкъым, Тхьэм и шыкуркIэ. И бынхэу Заурбий, Аскэрбий, Ибрэхьим, Гуащэгъагъ сымэ, абыхэм я щIэблэхэр мэпсэу, зыхэтым фIыкIэ къахэщу, куэдым щапхъэ яхуэхъуу, я адэм, адэшхуэм и фэеплъ нэхур сакъыу ­яхъумэу. Зулхьэчимрэ Хъадижэтрэ я щIэблэ дахэр гъэ къэс хэтщ ТекIуэныгъэ Ины­м и махуэшхуэм ирихьэлIэу иужьрей илъэсхэм къызэрагъэпэщ «Полк уахъ­тыншэ» пэкIум, я адэш­хуэ лIыхъужьым и сурэ­тыр лъагэу яIыгъыу, абы зэрихьа лIыгъэхэм, зэфIиха Iуэху инхэм иригушхуэу.

АбытIэ Зулхьэчим и щыкъу анэ Унэж Марузрэ и благъэхэмрэ и гъусэу. 1956 гъэ

АбытIэ Зулхьэчим. 1951 гъэ