Хамэ къэрал щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм я хъуэпсапIэ нэхъыщхьэ дыдэр къызэхъулIа цIыху насыпыфIэхэм ящыщ Едыдж Нихьаи. Ар 1945 гъэм Тырку Республикэм хыхьэ Анталие къалэм епха Елэмэ къуажэ цIы-кIум къыщалъхуащ. 1953 гъэм абы я унагъуэр Анталие Iэпхъуащ. И сабиигъуэри, балигъ гъащIэри абы щихьащ Нихьаи, ауэ жьыщхьэ махуэр къыщыхуихуар и хэкужьырщ. Пенсэм кIуа иужь, зэрыцIыкIурэ и псэм щигъафIэ адэжь щIыналъэм 1995 гъэм къэIэпхъуэжауэ, и унагъуэр и гъусэу Налшык щопсэу.
- 1888 гъэм хэкур зыбгына адыгэхэр щытIыса щIыпIэщ сэ сыкъыщалъхуар, - жеIэ Нихьаи. - Елэмэ жылэр 1200-м нэс лъагапIэм тесщ. ЩIымахуэм уэс къыщесу, уэшх къыщешхыу апхуэдэщ. Ауэ щIыр зэрымащIэм къыхэкIыу, дэсхэр хуэм-хуэмурэ Анталие Iэпхъуащ. Сэ си ныбжьыр илъэси 8-м иту си унагъуэри кIуащ а къалэм. Абы сыщеджащ. ИтIанэ Анкара дэт институтыр нэмыцэбзэмкIэ егъэджакIуэ IэщIагъэр сиIэу 1970 гъэм къэзухащ. Элазыгъ тырку къалэм дэт колледжым нэмыцэбзэр илъэситIкIэ щезгъэджащ, иужькIэ Анталие згъэзэжри, сызыхуеджа IэщIагъэм илъэс 23-кIэ, псори зэхэту илъэс 25-кIэ, срилэжьащ, пенсэм сыкIуэху.
Иджы цIыху мащIэ дыдэ фIэкIа зыдэмысыж адыгэ къуажэ цIыкIухэм ящыщщ Елэмэ. Нэхъапэм апхуэдэ жылэу 800-м щIигъу щыIащ Тыркум. Абы щызекIуэу щыта бзэр, хабзэр зэраIэщIэхур слъагъурти, а жылэм и къежьэкIамрэ зэрыпсэуамрэ сымытхын схузэфIэкIакъым. А тхылъым итщ къуажэхьхэр, псалъэжьхэр, уэрэдхэр. Уэрэд 300 хуэдиз жаIэу щытауэ сощIэж, ауэ къэзгъуэтыжыфар 40-щ, нотэхэри щIызгъужащ.
Тхылъым IупщIу къыщызгъэлъэгъуэжащ къуажэм иIа псэукIэр, дэлъа хабзэр, ар а щIыпIэм деж зэры¬тIы¬са щIыкIэр, дэса лIакъуэхэр, жылэм и цIэр фIыкIэ зыгъэIуа щIэныгъэлIхэмрэ IэщIа¬гъэлI¬хэмрэ я цIэхэр.
Сэ мащIэ-мащIэу зэхуэсхьэсыжат хэхэс адыгэхэм яхъума IуэрыIуатэр, таурыхъхэр, псалъэ шэрыуэхэр, щIагъыбзэхэр, джэгукIэхэр, адыгэ шхыны¬гъуэхэм я гъэхьэзырыкIэхэр, нобэ къамыгъэсэбэпыж псалъэхэр. А псори тхылъым щызэхуэсхьэсри, къуажэм и теплъэр къызэрыщ сурэтхэри изгъэуващ.
- Тыркум къыщалъхуа адыгэ щIалэ цIыкIум лъэпкъ зыхэщIыкIыр и щхьэ къыщихьар дапщэщ? Уэ зы лъэпкъ гуэр ущыщу, укъыщалъхуа щIыпIэм ущыхэхэсу, адэжь хэку уиIэу къыщыпщIар, абы уегупсысу щыщIэбдзар сыт хуэдэ ныбжьыра? КъэсщIэну сызыхуейр зыщ: хамэ къэрал къыщалъху адыгэр адыгэу къызэрызэтенэр дауэ?
- Сэ сыщысабийм адыгэ фIэкIа дунейм темыту си гугъэт, цIыху псори адыгэбзэкIэ псалъэу къысщыхъурт, ди унагъуэм, ди къуажэм арат щызекIуэри. ЕджапIэ сыщIэтIысхьа нэужь, си зэхэщIыкIым зиужьащ, дунейм лъэпкъ куэд зэрытетри, дэ адыгэхэр тыркухэм дазэрыхэсри къэсщIащ. Ауэрэ дыкъыдэкIуэтейри, нэгъуэщI къалэхэм щыпсэу адыгэхэми сахуэзащ. Адыгэу дэнэ щIыпIи укъыщызэтенэфынущ уи унагъуэм бзэр щагъэшэрыуэмэ, хабзэр щызэрахьэмэ, лъэпкъ тхыдэм щыщ ящIэмэ. Абыхэм сабийр щIагъэджыкIыурэ къыдэкIуэтеймэ, зыщыщри зищIысри ищIэжу къохъу. ИтIанэ Iэмал имыIэу ахэр къыздикIа щIыпIэр, апхуэдизу гущIыхьэу IэщIыб ящIа жэнэт щIыналъэр плъагъуну ухуейщ. Плъагъуну ухуейм и закъуэкъым, уи псэр къеIэу уопсэу, уи унэжь, уи лъапсэжь бгъэзэжыну узэрыхуейм хуэдэ дыдэу, уи хэку укъитIысхьэжыныр уи хъуэпсапIэу.
- Уи хэкум укъэмыкIуэж щIыкIэ адыгэм ифI зыхэлъ Iуэху куэд дэбгъэкIыу Хасэм ущылэжьащ.
- Си ныбжьыр илъэс 20-м иту Анталие Хасэ къыщызэIусхауэ щытащ сэ. Абы щыгъуэм, I967 гъэм, шынагъуэт лъэпкъ Iуэху зепхуэну, уеблэмэ уи анэдэлъхубзэкIэ упсэлъэну ухуиттэкъым. «УагъэтIысынущ, щхьэпылъэ уащIынущ, апхуэдэ Iуэху ухэмыхьэ», - жаIэурэ псоми къызжаIэрт. Ауэ абыхэм щхьэкIэ сыкъикIуэтыртэкъым, «адыгэ Iуэху щхьэкIэ япэ лъэхъуэщ щIэхуэнур сэра ирехъу» жысIэри, си Iуэху иужь ситащ икIи къызэхъулIащ. Абы бэлыхьу пылъыр къагурыIуэрти, си Iуэхур къыздэзыIыгъыр мащIэт. Дауэ мыхъуми, Анталие Хасэр къызэIутхауэ щытащ, иджыри къыздэсым мэлажьэ. Къурмэну яукIхэм я фэхэр къыхэтхыурэ тщэурэ, илъэсищым и кIуэцIкIэ ахъшэ зэхуэтхьэсри, Хасэм IуэхущIапIэ къыхуэтщэхуат. ЦIыхуи I00-I50-рэ хуэдиз къекIуалIэрт абы щыгъуэ, иджы куэдкIэ нэхъыбэщ.
Псом япэу Тыркум щыIэ нэгъуэщI Хасэхэм запытщIэри, нэхъыфIу дызэдэлэжьэн папщIэ, къэралым ит Адыгэ Хасэхэм я зэхуэс зэхэтшауэ щытащ. I968 гъэм екIуэкIа зэхуэсышхуэм жэрдэмщIакIуэ хуэхъуар сэрат. А зэхыхьэращ иджыпсту Тыркум щылажьэ Кавказ Хасэхэм я Федерацэм лъабжьэ хуэхъуар. Зэхуэсыр япэ щIыкIэ Къайсэр щедгъэкIуэкIащ, итIанэ Анкара щызэхэтшащ, апхуэдэурэ Хасэхэр зэхыхьэ хъури, КАФФЕД-р къэунэхуащ. Истамбыл, Анкара Хасэхэм къакIэлъыкIуэу Анталие Хасэрагъэнщ къызэрагъэпэщар. Абы анэдэлъхубзэр пщIэншэу щедгъэдж курсхэр къыщызэIутхат. ЦIыхухэм хъарзынэу, жэрдэм яIэу зэрагъащIэрт адыгэбзэр, ауэ кириллицэр къэдгъэсэбэпу ядэртэкъыми, зыхудагъэщIыжым къызэIутхыжыурэ, гугъу дехьми, ди лъэпкъэгъухэр едгъэджащ. Ди лъэпкъ гурылъым дыкъуэгушхукIырти, къытхуамыдэхэми зетпщытырт. КъищынэмыщIауэ, нэхъапэм адыгэхэм тырку хъыджэбз къыщашэ куэдрэ къэхъурт. Ди щIалэхэм я процент 90-м тырку къашэу щытамэ, а Хасэм сэ сыщыIэху процент 90-м къашэр адыгэ пщащэу, проценти 10-м тыркум псэуэгъу ящIу зэтхъуэкIыфат.
- СыткIэ фыкъыдихьэхыжа адэжь щIыналъэм?
- Хэкур зэрынэхъыфIыр хэкурысхэми хамэ къэрал къыщыхъуахэми ящIэ. Ауэ зыкъаIэту къыщIэмыкIуэжыфыр, къэкIуэжар занщIэу тыншу зэрымыпсэуфыр зэпхар мылъкуращ. Ахъшэ уимыIэмэ, дэнэ ущыпсэунуи гугъу дыдэщ. Хамэ къэрал щыпсэу цIыхум хэкур и плъапIэщ, хуейщ къэкIуэжынуи, мыбы щыпсэунуи, и лъэпкъэгъухэм яхэсынуи, ауэ зытезыIыгъэр гъащIэм къапигъаплъэ гугъуехьхэрщ. Сэ сыт щыгъуи Кавказым сыщIыщIэхъуэпсыр зыт: си сабийхэр адыгэбзэкIэ псалъэу, абыхэм къащIэхъуэну щIэблэм я бзэр яIурылъыну сыхуейт. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, хэхэс гъащIэм и дыджыр згъэунэхуат. ПщыхьэщхьэкIэрэ сытIысырти си быным адыгэбзэр езгъащIэрт, арщхьэкIэ, уэрамым зэрыдэкIыу тыркухэм яхэхуэрти, хамэбзэкIэ фIэкIа псалъэртэкъым. Аращи, хэкум си бзэкIэ сыщыпсалъэу, си хабзэр щызесхьэу сыщыпсэунрат си хъуэпсапIэр, армыхъумэ, зыкIи сыкъыдихьэхын хуейтэкъым.
