Ныбжьэгъум и псалъэ
Филологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор, КъБР-м щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Гъут Iэдэм щIэныгъэ дунейм пщIэшхуэ щызиIэхэм ящыщщ. Апхуэдэ гулъытэр къыпэкIуащ абы и гуащIэ хьэлэлымрэ и зэхэщIыкI лъагэмрэ. КIуащ БетIал и усэ цIэрыIуэм хэт «Зэманыр IуэхукIэ зыгъэнщIыфыр аращ езы зэманыр зейр. Iуэху щIакIэ махуэм пэувыфыр аращ къэкIуэнур зи дунейр» сатырхэм нэхърэ нэхъ тэмэму Гъутым и хьэлыр, и щэныр, и дуней тетыкIэр наIуэ къэзыщIыф щымыIэми ярейщ. ФэрыщIагъи, псалъэ дыгъэли хэмылъу жызоIэри, ахэр Iэдэм хуэфащэ дыдэщ.
Iэдэм илъэс куэд хъуауэ соцIыху икIи си ныбжьэгъу нэхъыфIхэм яхызобжэ. КъищынэмыщIауэ, Iэдэмрэ сэрэ ди студент, аспирант зэманхэм щIакхъуэ Iыхьэ зэдэдгуэшу етхьэкIащ. А лъэхъэнэр адыгэ литературэм и «дыщэ пхъуантэр» щаузэд зэмант (урыс литературэм зыщричауэ къалъытэр 60 гъэхэрт, адыгэ литературэм дежкIэ 60 - 70 гъэхэр нэхъ тхуэмахуэу къыщIэкIынщ). Ди литературэм ЩоджэнцIыкIу Алий и ужькIэ илъэс 15 хуэдизкIэ «махуэл» ищIа нэужь, я зэчийр къызыкъуахащ КIыщокъуэ Алим, Теунэ Хьэчим, Шортэн Аскэрбий сымэ. Абыхэм къакIэлъыкIуащ МэшбащIэ Исхьэкъ, IутIыж Борис, Бещтокъуэ Хьэбас, Бицу Анатолэ, Къуиикъуэ Налбий, Дыгъужь Къурмэн, Бемырзэ Мухьэдин, Нэхущ Мухьэмэд, Ацкъан Руслан, нэгъуэщI тхакIуэхэри. Литературэм и мызакъуэу, лъэбакъуэшхуэ ичащ литературэдж щIэныгъэми филологие псоми. Мыбдеж зи цIэ япэ къыщиIуапхъэхэм ящыщщ Гъут Iэдэм.
Ар студенту щыщытам, гу лъыстат тхылъ куэд зэреджэм, ахэр и стипендие мащIэм къыкIэричурэ къызэрищэхум. Iэдэм урыс литературэм къыщыунэхуа усакIуэ гъуэзэджэхэу Евтушенкэ Евгений, Вознесенский Андрей сымэ, лъэпкъ литературэхэм цIэрыIуэ щыхъуахэу Гамзатов Расул, Кулиев Къайсын, КIыщокъуэ Алим, нэгъуэщIхэми я усэхэр гукIэ зригъащIэрт. Нобэр къыздэсми Гъутым тхылъ еджэным хуиIэ «псыхуэлIэр» икIакъым, ар щыгъуазэщ, адыгэ литературэм и мызакъуэу, хамэ къэрал литературэхэми урыс литературэми щекIуэкIхэм. ЩIэныгъэлIым зэхуихьэсауэ къигъэсэбэп библиотекэр инщ. Илъэс щэ ныкъуэм нэсауэ Iэдэм тхьэмахуэ къэс щIепщытыкI «Литературная газета»-р. Ари и щыхьэтщ абы и щIэныгъэм хигъахъуэ зэпыту зэрыщытым.
Лъэпкъ щIэныгъэлI цIэрыIуэм и щIыбагъ къыдэлъщ щытхъушхуэ къызыпэкIуа къэхутэныгъэ куэд. Iэдэм зэрылэжьакIуэшхуэр къагъэлъагъуэ и статья щэ бжыгъэхэм, и Iэдакъэ къыщIэкIа тхылъхэм, и къэхутэныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэм. ЩIэныгъэ зыбжанэм хуэIэижьщ ар, ауэ псом япэ игъэщыпхъэр IуэрыIуатэм хуищIа хэлъхьэныгъэ инырщ. А IэщIагъэращ Москва СССР-м щIэныгъэхэмкIэ и Академием хэт Дунейпсо литературэмкIэ институт пажэм аспирантурэм зыщыхуеджари, абдеж щыпхигъэкIа кандидат, доктор диссертацэхэри зытеухуари.
Иджы Гъутым фольклористикэм, филологие псом деж щызэфIиха Iуэхухэм лъабжьэ яхуэхъуа зы щхьэусыгъуэ сэтей къэсщIмэ сфIэигъуэщ. ЦIыхур дунейм щытеткIэ, Iуэху зэмылIэужьыгъуэ Iэджи илэжьын хуей мэхъу. Нэхъыбэм я къарур зэкIэщIач, иракъухь. Iэдэм зэрыщIалэрэ къыхихащ и Iуэху нэхъыщхьэр - филологиер. Пэжщ, абы и къуэпситI зэдехьыр: IуэрыIуатэмрэ литературэмрэ, ауэ а тIури «зы хадэм къыщокI».
Гъут Iэдэм къихутэну темэхэр къызэрыхихымкIи нэрылъагъущ ар зыгуэрым хиша гъуэгу зэрытемыхьэр. И монографиехэм, статьяхэм, диссертацэхэм къыщиIэт проблемэхэр щIагъуэу зэмылэжьахэщ, нобэрей щIэныгъэлIхэм я къалэмыр зыхунэмысахэрщ. Куэдым зэращIэщи, диссертацэхэм хамэ гупсысэ къыщызыгъэсэбэпыр мащIэкъым. Абы щхьэтечауэ ВАК-р нобэ топсэлъыхь. Гъут Iэдэм и къэхутэныгъэхэм сыт щыгъуи и Iуэху еплъыкIэ щиIэжщ. И доктор диссертацэм щызэпкърихащ темэ нэхъ гугъу дыдэхэм хабжэ «Нарт» эпосым и поэтикэр. Апхуэдэхэщ и сыт хуэдэ лэжьыгъэри - езым и дамыгъэ тетщ. Адыгэ IуэрыIуатэр фIы дыдэу Iэдэм зэрищIэм зыми шэч къытрихьэркъым. IуэрыIуатэр къихутэ къудейкъым, атIэ ар жыджэру зэхуэзыхьэсхэм яхэтщ 70 гъэхэм къыщыщIэдзауэ. Экспедицэм хэту Кавказ Ищхъэрэм, хамэ къэрал щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм я деж и лъэ нихусащ Iэдэм. Ар нэхъыщIэфIу я гъусащ Шортэн Аскэрбий, КъардэнгъущI Зырамыку, Нало Заур сымэ. Абыхэм ятеухуауэ статья зыбжанэ итхащ, зи Iэрытххэм елэжьаи яхэтащ.
Редактор IэщIагъэми хуэIэижьщ Гъутыр. Абы фIы дыдэу ещIэ урысыбзэри адыгэбзэри. Iэдэм и тхыгъэ щхьэхуэхэр къыщыдэкIащ Москва, Владикавказ, Тбилиси, Налшык, Элиста къалэхэм, США, Сирие, Югославие къэралхэм. Куэд щIакъым Iэдэм и «Адыгэ эпос» тхылъыр Германием нэмыцэбзэкIэ зэрыщытрадзэрэ.
Нобэ Кавказ Ищхъэрэм щыпсэу щIэныгъэлIхэу IуэрыIуатэм елэжьхэм Гъут Iэдэм япэ ирагъэщ. Аращ ар доктор диссертацэ щыпхагъэкI Советхэм щIыхагъэхьари, оппоненту къыщIыхахари, дунейпсо щIэныгъэ конференцхэм доклад щищIыну щIрагъэблагъэри. (ИлъэситI ипэкIэ Москва щекIуэкIа мыхьэнэшхуэ зиIэ конференцым Кавказ псом щыщу Iэдэм и закъуэщ ирагъэблэгъар).
Литературэдж щIэныгъэм Гъутым хуилэжьари зыкIи нэхъ мащIэкъым. Абы и IуэхукIэ (литературэ къудамэм и унафэщIу щыщытам зэхилъхьат) Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ институтым къэбэрдей литературэмкIэ и къудамэм томитI хъууэ къыдигъэкIащ «Адыгэ (къэбэрдей-шэрджэс) литературэм и тхыдэ» (ещанэ томри хьэзыр мэхъу). Абы Iэдэм и статья купщIафIэ зыбжанэ ихуащ.
Литературэм елэжьхэм, къэзыхутэхэм Гъут Iэдэм пщIэ къызэрыхуащIым и щыхьэтщ абы къелъэIуу Урысей Академием хэт Гамзатов Гаджи и лэжьыгъэ къыхэхахэр зэрыт тхылъышхуэм и пэублэ псалъэ убгъуар зэрырагъэтхар.
Иужь зэманым публицистикэм зритащ еджагъэшхуэм - жылагъуэр зыгъэпIейтей Iуэху зэIумыбзхэр къыщеIэт газетхэм, журналхэм къытрадзэ и тхыгъэхэм. Радиоми телевиденэми къыщеIэт адыгэ литературэм, щэнхабзэм теухуа и гупсысэхэр. Мыбдежи цIыхухэм я деж нехьэсыф и псэлъэкIэ дахэр, и гупсысэ лъагэр.
Сыт хуэдэ еджагъэшхуэри зэрыгушхуэщ щIэныгъэлI гъэхьэзырын Iуэхур. Гъут Iэдэм иIэщ абы и унафэкIэ, и чэнджэщхэмкIэ кандидат, доктор хъуа зыбжанэ. Абыхэм яхэтщ темэ гугъу дыдэхэм елэжьахэри (псалъэм папщIэ, адыгэ усэ гъэпсыкIэм), иджыри зыми зи гугъу ямыщIа тхакIуэхэм я IэдакъэщIэкIхэр зэпкърызыхахэри.
Зэманыр IуэхуфIхэмкIэ зыгъэнщIыф езы Iэдэм и зэманым хуэфащэщ: лъэпкъым хуолажьэ, и щхьэм пщIэ хуещIыж, ныбжьэгъуфIхэр иIэщ. Сохъуэхъу узыншэу, хуэфащэ пщIэ иIэу фIыуэ илъагъу, зыхуэIэзэ лэжьыгъэм пэрытыну, гъащIэ кIыхь иIэну.
