КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек Стратегие зыужьыныгъэмрэ лъэпкъ проектхэмкIэ чэнджэщакIуэ гупым я зэIущIэ иригъэкIуэкIащ. Абы хэтащ КъБР-м и Парламентым и УнафэщI Егоровэ Татьянэ, КъБР-м и Правительствэм и УнафэщI Мусуков Алий, КъБР-м и Iэтащхьэм и Администрацэм и УнафэщI Къуэдзокъуэ Мухьэмэд, КъБР-м и федеральнэ инспектор нэхъыщхьэ Мэкъуауэ Тимур, КъБР-м и Правительствэм хэтхэр, федеральнэ мыхьэнэ зиIэ щIыналъэхэм я Iэтащхьэхэр, щIыпIэ самоуправленэхэм, жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм я унафэщIхэр.
ЗэIущIэм щытепсэлъыхьащ мэкъумэшым епха къэрал программэхэм я гъэзэщIэкIэм, цIыхубэм хуащI жылагъуэ дэIэпыкъуныгъэхэм, щIыналъэм и жылагъуэ-экономикэ зыужьыныгъэм и стратегиер здынэсыпхъэ мардэм.
КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбек зэIущIэр къыщызэIуихым жиIащ: «КъызэщIэубыдауэ къапщтэмэ, ди экономикэр лъэныкъуэ псомкIи йофIакIуэ, лъэпкъ проектхэри хъарзынэу мэлажьэ. ФокIадэм и 1-м республикэм школищ щIэуэ къыщызэIуахащ, сабий мин 20-м щIигъу школым щIэтIысхьащ - школыщIэм е зыхуей хуэзэу зэрахьахэм. ЩIышылэ - мэкъуауэгъуэ мазэхэм я зэхуакум республикэм и мылъкум инвестицэу къыхалъхьахэм я процент бжыгъэр илъэс блэкIам ейм елъытауэ 125,8-рэ мэхъу. Урысейм и кIуэцIкIэ ар проценти 107-м нос. Республикэм и бюджетыр мазийм и кIуэцIкIэ хэхъуащ проценти 114-кIэ. Мэкъумэшым и гугъу тщIымэ, гъавэ Iухыжыным дыпэрыхьа къудейщ. ШыщхьэуIум и 1-м ирихьэлIэу пхъэщхьэмыщхьэрэ мэракIуэхэкIыу тонн мини 105,6-рэ Iутхыжащ, Урысейм псом и кIуэцIкIэ - проценти 101,4-рэ. Промышленнэ зыужьыныгъэм и индексыр проценти 103-рэ мэхъу, ари къэралым щынэхъ лъагэщ. Ухуэныгъэ къудамэм проценти 113-кIэ зиужьащ, ар Урысейм и кIуэцIкIэ проценти 108-рэ мэхъу, унэщIэ ухуэнымкIэ проценти 103-кIэ ипэкIэ дыкIуэтащ, ар метр зэбгъузэнатIэу мин 261-рэ мэхъу. ЦIыхубэм я хэхъуэм и нэщэнэу къэув щапхъэхэм язщ сатум щызекIуэ мылъкур. Ар ди республикэм проценти 105,9-м щынос, Урысейм и кIуэцIкIэ - проценти 102-рэ. Жылагъуэм Iэрыхьэ ерыскъыхэкIхэу къыщIагъэкIар проценти 122-м нос, пщIэкIэ зыхуей зэрызыхуагъазэ лъэныкъуэхэр - проценти 113-рэ хъуащ. Псори Урысейм щызекIуэ бжыгъэхэм нэхърэ нэхъ лъагэщ къэдгъэлъагъуэхэр. Улахуэм - зи гугъу тщIыр ику ит бжыгъэращ - проценти 113-кIэ хэхъуащ, ар сом 38821-рэ мэхъу.
Аращи, ди хэхъуэхэм я зыубгъукIэр Урысейм и кIуэцIкIэ щыинщ, КИФЩI-р къапщтэмэ, Ставрополь краймрэ дэрэ дызэхуэдэщ. ЩIышылэ - мэкъуауэгъуэ мазэхэм я зэхуакум цIыхубэм я хэхъуэм зэрызихъуэж щIыкIэр проценти 115,7-м нэсащ. Ар фэрэ дэрэ дызэрылэжьам къыдэкIуа Iуэхущ, цIыхубэм яIэрыхьэ ахъшэм хэгъэхъуэным дяпэкIи делIэлIэнущ. Ар стратегием и щытыкIэр къэзыгъэлъагъуэ бжыгъэ нэхъыщхьэхэращ. Зэманым и щытыкIэм тепщIыхьмэ, а дызэрежьам хуэдэу, адэкIи зыри Iэпэдэгъэлэл дымыщIу дылэжьапхъэщ, зыхуэдгъэувыжа къалэнхэр дгъэзэщIэн хуэдэу».
Агропромышленнэ комплексым и Iуэху зыIутым теухуауэ къэпсэлъащ мэкъумэш хозяйствэмкIэ министр Сыжажэ Хьэсэн. Абы зэрыжиIэмкIэ, дызэрыт илъэсым и япэ мазиблым къриубыдэу, мэкъумэш продукцэу сом мелард 22-рэ и уасэ къыщIагъэкIащ, ар проценти 5,5-кIэ нэхъыбэщ 2022 гъэм а пIалъэ дыдэм зэрыщытам елъытауэ.
Илъэсым зэрыщIидзэрэ псы зыщIагъэлъадэ щIыхэм гектар мини 5, 7-кIэ къахэхъуащ, щIыналъэм псы щIэзыгъэлъадэ машинэу 348-рэ итщ, спринклер IэмалкIэ лажьэ системэ 20 диIэщ.
Промышленностым ерыскъыхэкIрэ псыIэфIу къыщыщIагъэкIхэм я индексми зихъуэжащ. ЕрыскъыхэкI хьэзырхэм я бжыгъэр процент 12,8-кIэ хэхъуащ, псыIэфIхэм ейр - зырэ ныкъуэкIэ. ТхъуцIынэу, шатэу, шхууэ, кхъуейуэ, лырэ IэфIыкIэу, крахмалу, хьэжыгъэу, комбикорму, фадэхэкIрэ фадэ зыхэмыт, минеральнэ псыуэ къыщIагъэкIхэм я бжыгъэм хохъуэ. ГъэфIэIугъуэ пIалъэр къызэрихьэрэ пхъэщхьэмыщхьэрэ хадэхэкIыу банкI мелуани 133-рэ траIуэнтIащ.
Пхъэщхьэмыщхьэхэмрэ хадэхэкIхэмрэ щахъумэхэм тонн мин 273-рэ щIэлъщ. Мы гъэм тонн мин 31-рэ зыщIэхуэну хъумапIэхэри къызэIуахынущ. Шэджэм хуабэщыщIэрэ пхъэщхьэмыщхьэхэм щелэжь консерв заводрэ щаутIыпщащ, зы жэщ-зы махуэм хадэхэкIыу тонн 2450-рэ зыхуей хуигъазэу.
Къуажэхэм зегъэужьыным епха къэрал программэм ипкъ иткIэ, проект зыбжанэ ягъэзащIэ. Абыхэм яхеубыдэ Псыхъурей, Щхьэлыкъуэ къуажэхэм, Эльбрус жылагъуэм сабий садхэр зэрыщызэрагъэпэщыжыр, щэнхабзэмкIэ унэхэр, спортымкIэ унэхэр зэрыщаухуэр, Солдатскэ станицэм екIуалIэ гъуэгур зыхуей зэрыхуагъазэр.
Мыхьэнэшхуэ иIэщ мэкъумэш лэжьыгъэхэм иджырей IэмэпсымэхэмкIэ елэжьын зэрыщIадзам, щIыхэр мелиорацэ зэращIым. Илъэситхум и кIуэцIкIэ агропромышленнэ комплексым и зыужьыныгъэм сом мелард 13 трагъэкIуэдащ. Мы гъэм къэралым абы зыщIигъэкъуащ сом меларди 3, 4-кIэ. А мылъкур токIуадэ мелиорацэм, мэкъумэшым елэжьхэм зэрызыщIагъакъуэ субсидиехэм, кIэртIоф гъэкIыным, хадэхэкIхэмрэ гъавэхэкIхэмрэ елэжьыным, фермерхэм ядэIэпыкъуным, сельхозкооперацэмрэ къуажэхэмрэ зегъэужьыным.
Мэкъумэшым елэжьхэм къалэн зыщащIыж ерыскъыхэкIкIэ шынагъуэ къэмыгъэхъуным, къыщIагъэкIхэр егъэфIэкIуэным, нэхъыбэ яхуэщэу хъуным. Илъэсым и кIэм мэкъумэшым къыщIигъэкI гъавэм и индексыр проценти 110-м нэсыну дыщогугъ, зыхуагъэувыжа къалэнхэр яхуэгъэзэщIэнущ.
КIуэкIуэ Казбек агропромышленнэ комплексым и лэжьэкIэм арэзы къищIащ икIи унафэ ищIащ Мэкъумэшымрэ промышленностым и лэжьакIуэхэмрэ я махуэм ирихьэлIэу, жэрдэмыщIэхэр къыхалъхьэну.
ЗэIущIэм щытепсэлъыхьащ цIыхубэм зэрадэIэпыкъу программэми. Абы теухуауэ къэпсэлъащ КъБР-м лэжьыгъэмрэ цIыхухэм социальнэ и лъэныкъуэкIэ къащхьэщыжынымкIэ и министр Асанов Алим. Хэку зауэшхуэм хэта ветеранхэмрэ абы фызабэ ихъукIахэмрэ дызэрыт илъэсым зэрызыщIагъэкъуа мылъкур сом мелуан 1,9-м нэсащ, министрым зэрыжиIэмкIэ. ТекIуэныгъэм и махуэм ирихьэлIэу, республикэм щагъэуващ зэ тыгъуэу ят мылъку, сом мини 5 хъууэ. Псори зэхэту сом мелуани 5, 4-м нэс ветеранхэм хуагуэшащ.
КъинэмыщIауэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщыхалъхьауэ щолажьэ жьы хъуа цIыхухэм зэрызыщIагъэкъуэну программэщIэ, пIалъэ кIыхьым тещIыхьауэ. Абы трагъэкIуэдэну я мурадщ сом мелуан 27, 8-рэ икIи лэжьыгъэхэм щIадзакIэщ.
Зы системэм тет сабий пособиехэмкIэ къызэщIаубыда хъуащ унагъуэ мин 57-рэ. Абыхэм яхеубыдэ сабий мин 71-м щIигъу. Псори зэхэту ят сабий ахъшэхэр сом меларди 4, 3-м нос. Ещанэ сабий е нэхъыбэ къызыхэхъуа унагъуэхэм мазэ къэс мылъкукIэ зыщIагъакъуэ, сабийхэм я ныбжьыр илъэсищым нэсыху. Апхуэдэ тыгъэ иужьрей мазиблым яIэрыхьащ унагъуэ мин 32, 6-м. ХуэмыщIа унагъуэхэм я сабийхэр узыншагъэм щеIэзэ IуэхущIапIэхэм пщIэншэу ягъакIуэ, гъэ еджэгъуэм и пэм мылъкукIэ зыщIагъакъуэ.
2023 гъэм щIышылэм и I-м къэралым сабийхэм зэрызащIигъакъуэ мылъкум хагъэхъуащ, ахъшэм къыщIэкIым зэрыкIэрыхуам ипкъ иткIэ, гъащIэм нэхъ мащIэ дыдэу текIуадэ бжыгъэри къыкIэлъыкIуэ илъэсым ехьэлIауэ яубзыхуащ.
Республикэм и Iэтащхьэм жиIащ: «Дэ псоми къыдгуроIуэ мы щытыкIэр сабий зэрыс унагъуэм зыщIэгъэкъуэн зэрыхуей политикэр езымыгъэкIуэтэкI, Урысейм и Президентым псом япэ и фIыгъэу зэрыщытыр». КIуэкIуэ Казбек иджыри къыхигъэщащ сабий зэрыс унагъуэхэм республикэри зэрадэIэпыкъур, а лъэныкъуэмкIэ ятын хуей ахъшэмкIэ щIыхуэ зыри зэратемылъыр. Ар къытеувыIащ мы къудамэм щылажьэ цIыхухэм ябгъэдэлъыпхъэ хьэлми: «Президентым зэрыжиIауэ, цIыхур цIыхум хуэлэжьэну щыкIуэкIэ, щытыкIэ гугъум итхэм гулъытэ нэхъыбэ хуащIыфу щытыпхъэщ».
КъБР-м экономикэ зыужьыныгъэмкIэ и министр Рахаев Борис къыщыпсалъэм жиIащ Урысейм и Президент Путин Владимир къыхилъхьа, 2019-1023 гъэхэм зыхуагъэувыжа проектхэр ягъэзэщIэху, Къэбэрдей-Балъкъэрым курыт школи 9 къызэрыщызэIуахар, еджакIуэ 5120-м ятещIыхьауэ. Сабийхэр зэкIуалIэ IуэхущIапIэу 52-рэ яухуащ, еджакIуэ 3020-рэ щIэхуэу, спорт унэу 134-рэ зэрагъэпэщыжащ, узыншагъэм щеIэзэ IуэхущIапIэ 14 зыхуей хуагъэзащ, щэнхабзэмкIэ унэу 31-рэ зэIузэпэщ ящIащ, 9 щIэуэ яухуащ, автомашинэ гъуэгуу километр 830-рэ зэрагъэпэщыжащ, метр зэбгъузэнатIэ мин 17 хуащIащ цIыхухэм псэупIэу, псы зэбгрызыш IуэхущIапIэ 56-м лэжьыгъэхэр и кIэм щынагъэсащ, Тырныауз дэт вольфрам-молибден комбинатым къедза щIыпIэр зэлъыIуахащ. 2019 гъэм щегъэжьауэ лъэпкъ проектхэм текIуэдащ сом мелард 47, 5-рэ, абыхэм ящыщу IуэхущIапIэщIэ ухуэным, ахэр зэгъэпэщыжыным, зыхуей хуэгъэзэным псори зэхэту сом мелард 28-рэ ятекIуэдащ.
Дызэрыт илъэсым лъэпкъ проектхэм хуаутIыпщащ сом мелард 11,1-рэ, ар 2019 гъэм елъытауэ тIукIэ нэхъыбэщ. Сом меларди 7-м хухахауэ, иджыпсту йокIуэкI объект 80-м щIигъу зэгъэпэщыжыным, пщIантIэхэр зыхуей хуэгъэзэн, цIыхухэм унэщIэ етыным епха лэжьыгъэхэр. Спорт лIэужьыгъуитхум зыщыхуагъэсэн комплекс, мыл уардэунэ, школыщIэу 16, щэнхабзэмкIэ унибл, узыншагъэм щеIэзэ IуэхущIапIэу 15 яухуэ, зэIузэпэщ ящIыж. Пэш 1001-м, ущыпсэу мыхъужыну унэ 63-м, метр зэбгъузэнатIэу 32000-рэ къызэщIэзыубыдэм цIыху 2669-рэ къыщIагъэIэпхъукIащ ухуэныгъэ къыщIагъэIэпхъукIынущ, цIыху зэхэзекIуапIэу 41-рэ, унэ пщIантIэу 110-рэ зыхуей щыхуагъэзэнущ муниципальнэ щIыпIэу 38-м. Зыхуей хуагъазэ километри 160-м нэс гъуэгухэр, метр 275-рэ зи кIыхьагъ лъэмыжхэр, километр 80-р и кIыхьагъкIэ къагъэнэхуащ. КъинэмыщIауэ, проектхэм я зэпеуэм щытекIуа, Нарткъалэ дэт «Нарт» паркыр зэрагъэпэщыж. Дызэрыт илъэсым туризмэм зегъэужьынымкIэ грант къэзыхьа IуэхущIапэхэм проекти 5 ягъэзэщIэнущ, абыхэм ятекIуэдэнущ сом мелуан 33, 7-рэ. Къэралым инвестицэхэм пыщIа проектхэм зэрызащIигъакъум ипкъ иткIэ, 2023 гъэм псори зэхэту сом мелуан 97, 4-рэ зытекIуэдэну проекти 3 ягъэзэщIэну я мурадщ.
Къалэн зыщищIыжа проектхэр зэригъэзащIэм теухуауэ Къэбэрдей-Балъкъэрым Урысейм иужьрей мазиблым и кIуэцIкIэ 2-нэ увыпIэр щиIыгъщ, КИФЩI-м лъэпкъ проектхэр зэрыщызэфIихам и лъэныкъуэкIэ - япэ увыпIэр.
Министрым къихьащ макроэкомикэмкIэ бжыгъэхэри. Илъэситхум и кIуэцIкIэ мэкъумэшым къыщIигъэкIа продукцэр хуэдэ 1,4-кIэ хэхъуащ. 2018 гъэм щегъэжьауэ ухуэныгъэ лэжьыгъэхэр тIукIэ бэгъуащ. 2018-2022 гъэхэм къриубыдэу, метр зэбгъузэнатIэу мелуани 2, 4-рэ яухуащ. Инвестицэхэм я бжыгъэр 20I8 гъэм сом мелард 35-уэ щытамэ, 2022 гъэм ар сом мелард 58-м нэсащ. Сатум щызекIуэ мылъкур 2018 гъэм сом меларди I27, 5-уэ щытамэ, 2022 гъэм ар сом мелард 245-м нэсащ. Зэрызихъуэж псынщIагъыр проценти 193-м нос. ЦIыхухэм пщIэкIэ хуащIэ Iуэхутхьэбзэхэм 2018 гъэм щегъэжьауэ процент 42-кIэ хэхъуащ. КъБР-м и бюджетыр къызэщIэубыдауэ 20I8 гъэм щегъэжьауэ хуэдитIкIэ хэхъуащ. Налогхэмрэ налогыу щымыт ахъшэмрэ республикэм кърат мылъкур процент 35-кIэ хэхъуащ.
ЛэжьапIэншэхэм я бжыгъэм илъэс зыбжанэ хъуауэ зихъуэжыркъым. Иджыри къэс ар проценти 10-м тетащ, зи лэжьэгъуэ ныбжьым итхэм тепщIыхьмэ. Дызэрыт илъэсым ари проценти 9, 6-кIэ хэщIащ. Бадзэуэгъуэм и I-м ирихьэлIэу лэжьапIэншэу цIыху мини 5,3-рэ исщ республикэм, ар илъэс блэкIам елъытауэ тIукIэ нэхъ мащIэщ. А зэхъуэкIыныгъэм и щхьэусыгъуэр экономикэр цIыху нэхъ хуэныкъуэу зэрыхъуарщ. Я щхьэ хуэлэжьэжхэмрэ хьэрычэтыщIэхэмрэ я бжыгъэр 2023 гъэм шыщхьэуIум и 1-м ирихьэлIэу цIыху 113251-рэ мэхъу, ар 2019 гъэм елъытауэ хуэди 2, 7-кIэ нэхъыбэщ.
Туризмэм къызэщIиубыдэ цIыху бжыгъэр хуэди 2, 2-кIэ хэхъуащ. Илъэсым и япэ Iыхьэм республикэм къэкIуащ цIыху мин 621-рэ, ар блэкIа гъэм нэхърэ процент 12, 9-кIэ нэхъыбэщ.
ЗэIущIэм и кIэм КIуэкIуэ Казбек жиIащ: «Унафэ зыIэщIэлъ дэтхэнэ къулыкъущIэми лэжьэгъуэ пIалъэрэ ищIам кърикIуар щилъагъуж зэманрэ иIэщ. Си дежкIэ нобэрей зэIущIэм мыхьэнэшхуэ иIэщ, абы илъэситху блэкIар къызэщIеубыдэри. Пэжщ, зыгуэрхэр къыдэхъулIащ. Псалъэм папщIэ, хэхъуэу сом мелард 18-м нэс мы гъэм диIэну дыпоплъэ. Абы и фIыгъэкIэ улахуэм хэдгъэхъуэфынущ, хущхъуэ къэзымыщэхуфхэм защIэдгъэкъуэфынущ, сабийхэм зэреджэн тхылъ къахудэдгъэкIыфынущ, къэралым къигъэув нэгъуэщI къалэнхэр тхуэгъэзэщIэнущ. Ауэ адэкIи къытпэщылъхэм дегупсысын, стратегие диIэн хуейщ. 2024 гъэм дэ езым ди хэхъуэу сом мелард 20-м нэхърэ нэхъ мащIэ диIэ хъунукъым. Сабийхэм къанэ имыIэу зыхуэныкъуэ тхылъхэр къахудэдгъэкIын хуейщ. Абы текIуэдэнущ сом мелуан 300. Хущхъуэ къэзымыщэхуфхэм нэхъ мащIэу сом мелуан 200-кIэ защIэдмыгъакъуэу хъунукъым, улахуэм хэдгъэхъуэнумэ - иджыри зы мелард а псом хэдгъэхъуапхъэщ. Аращи, сом мелардрэ ныкъуэрэ ди къалэнхэр дгъэзэщIэн папщIэ, езыр-езыру къыкъуэкI Iуэху блэкIхэм ятекIуэдапхъэ сом мелуан 500 хуэдиз дыхуэныкъуэнущ. Апхуэдэ къару дэ диIэщ. Псори тхузэфIэкIынущ. КъыкIэлъыкIуэ илъэсым хэхъуэ зэрыдиIэнуми шэч хэлъкъым. НэхъыфIыжу дылэжьэн хуейуэ аркъудейщ».
