Тхыдэм къызэрыхэнамкIэ, япэ дыдэу цIыхубзхэм ящыщу машинэм дэтIысхьар Бенц Бертэщ. Автомобилыр къэзыгупсыса Бенц Карл и щхьэгъусэм 1888 гъэм и сабийхэр и гъусэу гъуэгуанэ километри 100-м щIигъу зэпиупщIат, Мангейм къалэм икIыу Пфорцгейм нэскIэ. Дуней псом яфIэгъэщIэгъуэна Iуэхум и ужькIэ, автотранспортыр цIэрыIуэ хъуащ, цIыхубзхэми щIадзащ рулым дэтIысхьэу. Ауэ дуней псом зы къэрал закъуэм зэман кIыхькIэ цIыхубзыр машинэм дэтIысхьэну щыхуимыту щытащ - ар Сауд Хьэрыпырт.
Урысейм автомобилым япэу дэтIысхьауэ Клиентскэм и цIэрщ къагъэлъагъуэр. Ар 1898 гъэрт. XX лIэщIыгъуэр къэсри, цIыхухъухэм зыкIи къакIэрамыхуу, бзылъхугъэхэм ехъулIэныгъэхэр къыщагъэлъагъуэ хъуащ машинэ зэдэжэхэми. Совет Союзым и лъэхъэнэм бзылъхугъэхэр щIэх-щIэхыурэ рулым дэтIысхьэн хуейуэ къахуихуэу щытащ. Абыхэм мэкъумэш техникэр кърахуэкIырт - тракторхэмрэ хьэлъэзешэхэмрэ. Хэку зауэшхуэм и зэманми куэд ятхыж цIыхубзхэр комбайнхэм тесу, уеблэмэ танкым ису зэрыщытам теухуауэ.
Ди зэманымкIэ къэдгъэзэжмэ, IэщIагъэхэр цIыхухъум ейрэ цIыхубзым ейуэ зэрызэхагъэкIым узэрырихьэлIэр нэхъ мащIэ хъуащ. Ауэ водителым и IэщIагъэр ноби цIыхухъу Iуэхуу къэзылъытэхэр щыIэщ. Къэбгъэлъагъуэмэ, автомобилхэм иджыпстуи дэсым я нэхъыбэр цIыхухъухэращ (процент 68-рэ мэхъу). Ди къэралым машинэ щызезыхуэ цIыхубзхэм я бжыгъэр иужьрей зэманым хэхъуащ - процент 31,7-рэ мэхъу.
Бзылъхугъэхэр машинэ рулым щыдэскIэ гъуджэм иплъэрейуэ, туфлъэ лъэдакъэ ящыгъыу, мынабдзэгубдзаплъэу, нэгъуэщI щхьэусыгъуэхэри абыхэм къыхуагупсысми, Росстатым 2022 гъэм къызэрызэщIикъуэжамкIэ, гъуэгум транспорт зэжьэхэуэхэр хуэди 6-кIэ нэхъыбэу къыщызыгъэхъуар цIыхухъухэращ.
Налшык къалэм дэт «Центральная автошкола» ООО-м и инструктор Пащты (Аслъэн) Залини зэманым декIу, Iуэхур къыбдэзыгъэпсынщIэ машинэ рулыр илъэс куэд хъуауэ иIыгъщ. Ди зэманым машинэ къехуэкIыныр цIыхубз IэщIагъэкъым жызыIэхэм иджыри уаIущIэми, абы теухуауэ и Iуэху еплъыкIэри щхьэхуэщ: «Рулым дэс цIыхубзхэр нэхъ зэщIэкъуащ икIи цIыхухъухэм мынэхъ Iейуэ а Iуэхур фIы дыдэу зрагъащIэ. ЖысIэнуращи, автомобиль къепхуэкIыфыныр елъытауэ къэслъытэркъым цIыхухъум е цIыхубзым, ар цIыхум зэрызригъэхъулIэщ. Къапщтэмэ, цIыхубзхэр нэхъ сакъщ икIи гъуэгум зэрыщызекIуэ хабзэхэм нэхъ хуэнабдзэгубдзаплъэщ, абы и фIыгъэкIи щытыкIэ шынагъуэхэр нэхъ мащIэу къагъэхъу, - жеIэ абы. - Ди зэманым автомобилым цIыхубзыр дэтIысхьэныр нэхъыбэрэ къызыхэкIыр ар фIэфI къудейуэ аракъым, атIэ абы и пщэ къалэн куэд зэрыдэлъырщ: еджапIэ, лэжьапIэ, унагъуэ Iуэху жыпIэми - ахэр псори машинэм къыбдегъэпсынщIэ. ЦIыхубзым зэуэ зрепщытыф Iуэхугъуэ зэмылIэужьыгъуэхэр зэфIэхыным.
Залинэ экономикэмкIэ щIэныгъэ нэхъыщхьэ иIэщ, лэжьыгъэ зыбжани зэрихъуэкIащ. Автомобиль кърихуэкIыну хуиту дэфтэрхэр къызэрыIэрыхьэрэ илъэс 13 мэхъу, ауэ фIыуэ нэхъ пасэу рулым дэтIысхьэн щIидзауэ щытащ. Иджыри ныбжьыщIэу автомобилым дэсыным ар дихьэхат. Шынэ ищIэртэкъым, уеблэмэ трактор къехуэкIынми нэхъуеиншэу зрипщытырт. Машинэм и щэхухэм япэу хэзыгъэгъуэзар и адэрат. ИужькIэ абы и «Волга»-р зыкъримыгъащIэу ирихужьэрти, къуажэм къыщижыхьырт.
Инструктору лэжьэну щIытегушхуар мыращ: «Пэжыр жыпIэмэ, абы зэи сегупсысатэкъым. Машинэ къесхуэкIыну, гъуэгуанэ сытетыну сфIэфIу арат. Абы хэзыщIыкI си ныбжьэгъухэр, автошколыр къэзухыу, экзаменхэр гугъуехь хэмылъу ста нэужь, къызэупщIащ, «цIыхухэр машинэ къэжыхьыным хуэбгъасэу щхьэ умылажьэрэ?» - жаIэри. ЯпэщIыкIэ абы мыхьэнэшхуэ естакъым, дыгушыIащи ирикъунщ, жыхуэсIэу. АрщхьэкIэ си ныбжьэгъухэм фIыуэ сыкъацIыхурт, а Iуэхур къызэрызэхъулIэнур я фIэщ хъурти, трагъэчыныхьащ. Апхуэдэу щыхъум, стажировкэ сыкIуэри, экзаменым сыпхыкIащ, икIи сэ езыр сыщеджа «Центральная автошкола» IуэхущIапIэм сыщылэжьэну сыкъащтащ. СызэрыхущIемыгъуэжам къыщымынэу, ар сызыщыгуфIыкI, сызэрыгушхуэ Iуэхущ, - жеIэ Залинэ.
ЦIыхум уадэлэжьэныр тыншкъым, дауи, дэтхэнэми хьэл зырыз иIэщ, зыдебгъэкIун хуейщ. Ауэ абыхэм бзылъхугъэр къигъэдзыхэркъым, зыпэрыт лэжьыгъэр фIэгъэщIэгъуэнщи, и гур хигъахъуэу щытщи. «ФIыуэ слъагъу лэжьыгъэм зыгуэр хэзгъэгъуэзэну, си зэфIэкIыр нэгъуэщIхэми сэбэп яхуэзгъэхъуну Iэмал сызэриIэм срогушхуэ, - дыщIегъу ди псэлъэгъум. - Ди лэжьыгъэм пэрытыр псом япэу Iэсэу, зэпIэзэрыту щытын хуейщ. Дауэ хъуми, цIыхур ди деж къыщIэкIуэр зигъэсэну аращи, сэ сщIэр абы тэмэму бгъэдэслъхьэну си къалэнщ. СфIэфIщ дэтхэнэми и зэфIэкIым хуэмурэ зэрыхигъахъуэм, нэхъ тегушхуа зэрыхъум, зыпэрыхьа Iуэхум и гукъыдэжыр къызэриIэтым, шынэр зэрызыхиным сыкIэлъыплъыну. Автомобилым дэтIысхьэгъащIэхэм чэнджэщ естынт псом япэу бэшэчагъ зыхагъэлъыну, гъуэгум щытеткIэ набдзэгубдзаплъэу щытыну. Рулым ущыдэскIэ, упIащIэ хъунукъым. УпIащIэмэ, сыт хуэдэу фIыуэ къыумыжыхьми, Iэмал имыIэу зыгуэрым утеплъэкъукIынущ. ЗыщIыпIэ укъыкIэрыхуми, нэхъыщхьэр бгъэбелджылыпхъэщ: дакъикъэ бжыгъэрами уи гъащIэрами.
