Узун-Яйлэм и уней IуэрыIуатэ псэлъафэхэмрэ псалъэ шэрыуэхэмрэ
Абазагъэ – псынщIагъэ, тэмакъкIэщIыгъэ. «Уи абазагъэр умыгъэлъагъуэ» жиIэмэ, зэпIэзэрыту щыт, екIуу цIыхум яхэт, губжьыр зытомыгъакIуэ, жыхуиIэщ.
Дэущын – «ущын» псалъэм къытекIащ, «хуэмыфащэми, жиIэр пцIыми, ар дэIыгъын» жыхуиIэщ: «Уэри удэущас». Тыркум ис адыгэхэм яIэщ мы псэлъафэм и лъабжьэгъуу нэгъуэщI зыи: «ЩIэущыхьын» – уэркъыгъэм, адыгагъэм, лIыгъэм, цIыхугъэм къемызэгъыу зекIуэн, зэми зэ, зыщIыпIэ деж щыуагъэ зыIэщIэгъэкIын. «ЦIыху къых′эмыкI′ар кIуэнус-кIуэнурэ щIэущыхьынус». «ЗэрыщIэущыхьыну» щIыкIэм и щапхъэхэу къахь хабзэр: уи щэху, уи тIасхъэ, уи дагъуэ ищIэмэ, и псалъэ епцIыжынщи зыщIыпIэ деж тIысынщи ущиIуэтэжынщ; къалэм еджакIуэ-лэжьакIуэ кIуэнщ, и Iуэхури дэкIынщ, ауэ ахъшэмрэ фадэмрэ ягъэжэкъуэнщи, ари зыуэ «щIэущыхьа» хъунщ; цIыхубз IуэхукIэ къэпцIэнщи, и унагъуэ, и щхьэгъусэ игъэпудынщ, зыхуей хуигъэзэфынкъым, н. къ.
ЖыIэхуэ – цIыху цIэрыIуэм къыщIэна и псалъэ, псэлъафэ, жыIэгъуэ (афоризм): «Хьэфиз-ефэндым и жыIэхуэхэр», «адыгэ жыIэхуэ». «ЖыIын тIэкIу сиIыс...» – нэхъыжьхэм я пащхьэ нэхъыщIэм и псалъэ къызэрыригъажьэ жыIэгъуэ.
КI′агуэ, лъапагуэ - адыгэр тыркум зэреджэ цIэ лей, щIагъыбзэ (эпитет-эвфемизм).
Къэбэрдеигъэ – адыгагъэ, лIыгъэ, жьафIагъэ, хыхьэ-хэкI; гушыIэ-ауану къапсэлъмэ – кIыхьлъыхьыгъэм, псалъэ гъущэ гъэджэгуным (узун-яйлэ уэршэрым) и дамыгъэщ. «Абазагъэм» еплъытмэ, «къэбэрдеигъэ» щэныр «нэхъ зэтеубыда, зэпIэзэрыт» жыхуиIэу къокIуэ.
Насыппыуд – насып къэмыгъакIуэ.
ПащIэмыщ – адыгэр курдым зэреджэ цIэ лей.
ПсалъапIэ-увыпIэ етын – гъуэгу етын.
Псалъэ къэубыд – губзыгъэ, гурыхуэ, акъыл жан.
Пх′энжыр х′эз щIын – Iуэхур пцIыуэ, зэрыщытым хуэмыдэу цIыхум яхэхьэн.
Уэркъ къабзэ – «уэркъыгъэу дэгъэзеигъуэ кIыхьыр» дуней тетыкIэкIэ зыгъэпэж, зыгъэлъагъуэ цIыхум, лъэпкъыжь къабзэ къыхэкIам хужаIэ.
Уэркъыжь - уэркъыгъэр анэкъилъхуу лъэхъэнэ кIыхькIэ къызыдэгъуэгурыкIуэ лъэпкъыфI, лъэпкъышхуэ, абы щыщ цIыху («уэркъышхуэ»-м мыхьэнэкIэ щытехуэ къохъу).
Уэркъ цIафтэ – мылъку зимыIэж уэркъ.
Уэркъым ипкъ – къудан, зэкIуж. Псалъэжь: «Уэркъым ипкъ кIуэдыркъым» (Еплъ: Лъэпкъ и зыпкъ кIуэдкъым).
Узун-Яйлэ хабзэ (Iузнейлэ хабзэ) – къэбэрдей гупсысэкIэм, хабзэ зехьэкIэм нэхъ тету Узун-Яйлэ щыува, щекIуэкIа хабзэ. ЖызыIэм елъытауэ (хэгъэгум щыщ, щымыщ) позитив мыхьэнэуи негатив мыхьэнэуи урохьэлIэ. «Жэбагъы хабзэ» (Къэзэнокъуэ Жэбагъы игъэува хабзэ) жыхуиIэ псэлъафэри Узун-Яйлэм и хабзэ унейхэм епхауэ къапсэлъ: «ЗыгуэрэкIэ зэныкъуэкъу хъумэ, къэбэрдейм – дыдейм – жаIэр арат: “Уэлей, а сэ жысIэр Джэбагъы и къануным напиплI къызэбдзэкIым етхуанэм итым!” – жаIэт. “Уэлей, ар Джэбагъы идэмэ, си пащIэр уэзгъэупсынтэм!”».
Узун-Яйлэ хьэщIэщ зэхэс – унафэ къыщащтэу, хъыбар щаIуатэу, жаIар зэрагъэхъуну щIыкIэхэр къыщахутэу Узун-Яйлэ хьэщIэщхэр икIэм нэс къэгъуэгурыкIуащ.
ХьэщIэщ зэкIэлъыкIуэ – цIыху кIуапIэу, унафэ къэщтапIэу уиIэныр, ар пIыгъыфыныр унагъуэм, лъэпкъым, лIым дежкIэ нэмысышхуэт. Узун-Яйлэ нэхъ лъэпкъыфIу исахэм я хьэщIэщхэм щаухэса хэгъэгупсо унафэхэм я хъыбархэр IуэрыIуатэм куэду къыхэнэжащ.
Узун-Яйлэ уэршэр – «уэршэрын» псалъэм литературэбзэм къикI мыхьэнэм нэхърэ нэхъыбэ мыбдеж къыщырагъэубыд: «хуиту, гушхуауэ зэпсэлъэн» жыхуиIэм щегъэжьауэ «гушыIэн», «сэмыркъэун», «щIагъыбзэ куу хэлъу псэлъэн», «жьабзэ дахэ гъэлъэгъуэн», «псалъэншэу, гурыгъуазэу дамыгъэкIэ зэрыщIэн» жыхуиIэхэм нэсыжу.
Нэхъыжьхэм мыпхуэдэ жыIэгъуэхэр къахьыр: хьэщIэщ уэршэр, щIалэгъуалэ уэршэр, лэгъунэ (псэлъыхъу) уэршэр, хъыджэбз хьэщIэ уэршэр, пхъужь уэршэр, удж уэршэр, нэгъуэщIхэри. Зы псалъэкIэ жыпIэмэ, уэршэрым мыхьэнэ нэхъыщхьэу иIар псалъэм уриджэгуфынрат, абыкIэ уэршэрэгъур къыдэпхьэхынрат.
