Адыгэ сулътIанхэр мысыр утыку зэрихьар

Бэркъукъу адыгэхэм къахэкIа тепщэхэм я лъабжьэ зыгъэтIылъа сулътIанщ (1382 - 1517). Шэрджэс мамлюкхэм я бжыгъэр щыбэгъуар Къэлэун и тепщэгъуэрщ (1280-1290). Абы дзэ щхьэхуэ зэригъэпэщауэ щытащ, зауэлIхэм я нэхъыбэр Кавказым кърашауэ. Хьэрып щIэныгъэлIхэм зэрыжаIэмкIэ, япэу сулътIан хъуа адыгэр Джашангир Бейбарст (1309 гъэм). Ауэ ар адыгэу щытауэ убжыныр шэч къызытумыхьэ Iуэхугъуэу щыткъым, абы тетыгъуэр зэрыIэщIэлъа зэман кIэщIми политикэ и лъэныкъуэкIэ зэхъуэкIыныгъэшхуэ къигъэхъуакъым. 
Адыгэхэм мамлюк сулътIаныгъуэм щаIа мыхьэнэмрэ хьэрып щIэныгъэлIхэр «шэрджэскIэ» зэджэу щыта лъэпкъым я Iуэхур зыIутамрэ къанэшхуэ щымыIэу Айалон Давид тепсэлъыхьащ. Бэркъукъу къызыхэкIам теухуауэ хъыбар кIапэ мамлюкхэм ящыщ, пщIэ зыхуэфащэ тхыдэтх Абу Iэл-Мухьэсин Йусуф ибн Тагри Бэрди (1409-1470) къехь. Ибн Тагри Бэрди етх Бэркъукъу Кэса (е Киса, Куса - хьэрып хьэрфхэм я тхыкIэм шэчыншэу уагъэлъагъуркъым «к» хьэрф дэкIуашэм телъ макъзешэр) и лъэпкъым щыщу. Хъыбарыжь гуэр щыIэщ адыгэхэм зэреджэ «шэрджэс» псалъэмрэ а Кэсам и цIэмрэ щызэпащIэу. 
 ЕпщыкIубланэ лIэщIыгъуэм Ридуан-бей зи цIэ мамлюк эмирым папщIэ зэхалъхьа лъэпкъ жыгым «шэрджэсхэр» фIэщыгъэр дуней гущIыIум къытехьа зэрыхъуа хъыбар гъэщIэгъуэн къыхощ. Абы а зи гугъу тщIы Ридуан-бейр Iэз-Захир Сэйфуддин Бэркъукъу и анэш Iэл-Iэшраф Барсбей и лIакъуэм щыщ хуэдэу къыщыгъэлъэгъуащ. 
«Шэрджэс эмирхэр къызыхэкIамрэ ахэр къурэйшхэм зэрапыщIа щIыкIэмрэ я гугъу щащIкIэ зи нэгу зэхэзыуфэхэм папщIэ» зи псалъащхьэ тхыгъэм зэрыщыжиIэмкIэ, Iуэхур зэрежьар зыгуэрым зэрымыщIэкIэ чыцIыбжьэ къудамэ зэрытехуарщ. Махуэшхуэ гуэрым Бану Амир хьэрып лъэпкъым и нэхъыжь Киса (Тагри Бэрди зэритхым хуэдэ дыдэу мы тхакIуэми «к» хьэрфым трилъхьэр хьэрфзешэ «и»-щ) зэрымыщIэкIэ Фухьэйд зи цIэ хьэрып гуэрым и нэ ирищIащ. Ар хъалиф Умар лъагъэIэсыж. Къилэжьа тезырым IэщIэкIын папщIэ, Уэдд Iэл-Амири и къуэ Икримэ и къуэ Киса жэщу щIэпхъуэжащ («жэщрыкIуэ» - хьэрыпыбзэкIэ: «сэра»). Абы лъандэрэ цIыхухэр абы Сэракисэ - хьэрыпыбзэкIэ «джэракисэ» («шэрджэс» псалъэм ещхьу) - цIэмкIэ къоджэ. Тхыгъэр зи IэдакъэщIэкIым зэрыжиIэмкIэ, а фIэщыгъэр дэнэкIи хэIущIыIу щыхъуащ - Хиджазми, Йеменми, Палестинэми, Мысырми. Киса мин плIыщIым нэблагъэ и дзэр къыдэщIыгъуу дунейр къызэхикIухьурэ, къыпэщIэувэ псоми ятекIуэрт. 
Апхуэдэ щIыкIэу ахэр Византием шынэсым, Константинополь къалэм и тепщэм ахэр хуит къещI езыхэр зыхуей щIыпIэр псэупIэу къыхахыну. Арати, къурэйшхэм я щIэблэ зауэлI хъыжьэхэм псырэ щIыкIэ бей Iэр-Рэйик жыхуаIэ щIыпIэр къыхах. Адыгэхэр къызэрыунэхуам теухуауэ апхуэдэ дыдэ псысэ Челеби Эвлия Азов зэрыкIуа щIыкIэр щиIуэтэж хъыбарым хэту къехь. Абы къыхощ хьэрып лIыщхьэ Кису, зы хъыбарымкIэ - Мэчэм, адреймкIэ - Мысырым къыщыщIэпхъуэжу къэIэпхъуауэ. А хъыбарыр албанхэр, курдхэр, адыгэхэр къызытехъукIа зэкъуэшищым ятеухуа къэбэрдей IуэрыIуатэ гуэрым поджэж: «Зэкъуэшхэм язым зэрымыщIэкIэ зыгуэрым и нэ ирищIати, лей зытехьам и нэ къизыщIам и нэр ирырамыгъэщIыжмэ арэзы щымыхъум, Iуэхур хъалифым и пащхьэ иралъхьащ. Лей къызытехьам зыхуей тезырыр къыхихыну зэрыхуитыр Умар щиукъуэдийм, зэкъуэшхэр Къарэ-Хисэ (Азие цIыкIум) щIэпхъуэжахэщ». Къэбэрдей адыгэ лIакъуэхэм пщы КIэс и цIэу зыгуэр къыхохуэ, ар адыгэхэм зэреджэ «касог» цIэрауэ (хьэрып тхылъхэм - «кэса», «касак», «кашак» жаIэу урохьэлIэ) щытынкIи хъунущ. Касогхэр иджырей адыгэхэм (шэрджэсхэм) я адэжьхэу ялъытэ. Ибн Тагри Бэрди зэрыжиIэмкIэ, абыхэм я псэупIэр Бэркъукъу тхыдэкIэ къыщалъхуа и хэкуращ. А щIыпIэр здэщыIэнкIи хъунур Псыжь и щIыб ищхъэрэр е ипщэрауэ хуагъэфащэ. Бэркъукъу и анэдэлъхубзэу хьэрып тхыдэтххэм къраIуэр адыгэбзэрщ. СулътIаныр и адэм зэрыхуэза хъыбарыр Ибн Тагри Бэрди димыгъэхуIауэ щитхыжкIэ, ахэр адыгэбзэкIэ зэрызэпсэлъар жеIэ, «и адэм зы тырку псалъэ зэримыщIэри» къыхегъэщ. 
Илюшинэ Миланэ, 
тхыдэ щIэныгъэхэм я кандидат.
 

 

ЗэзыдзэкIар Чэрим Марианнэщ.
Поделиться: