ИкъукIэ залымыгъэшхуэт, илъэс 78-кIэ узэIэбэкIыжмэ, балъкъэрхэм кIэлъызэрахьар. Хэку зауэшхуэм и лъэхъэнэм, бийр хагъащIэу хуежьа къудейуэ, Совет Союзым щыпсэу лъэпкъхэм ящыщ зыбжанэ хамэ щIыпIэхэм ягъэIэпхъуащ. Абыхэм яхэхуат балъкъэрхэри - 1944 гъэм гъатхэпэм и 8-м дашри, Азие Курытымрэ Къэзахъстанымрэ ирагъэтIысхьащ. Нэхъыбэу хамэ щIыналъэм къыщыхутар зи ныбжь хэкIуэтахэрщ, цIыхубзхэрщ, сабийхэрщ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, а зэманым балъкъэр щIалэхэр фронтым Iутт, щхьэмыгъазэу фашист зэрыпхъуакIуэхэм езауэу. 1944 - 1945 гъэхэм къриубыдэу ирагъэкIахэм я нэхъыбэр гъаблэм, щIыIэм, залымыгъэм икIуэдыкIащ…
Сталиныр дунейм ехыжа нэужь, къэралым и политикэм зихъуэжащ. КПСС-м и XX съездым абы и щIэпхъаджагъэхэр щызэпкърахащ икIи я щIыналъэхэм ирагъэкIа лъэпкъхэм я Iуэхур къыщаIэтащ. Хамэ щIыпIэхэм ягъэIэпхъуауэ щыта лъэпкъхэм ящыщ унагъуэ щхьэхуэхэм щалъхуа щIыпIэхэм ягъэзэжыну хуит ящIащ Совет правительствэм 1956 гъэм гъатхэпэм и 13-м къыдигъэкIа унафэмкIэ.
А илъэс дыдэм щэкIуэгъуэм и 24-м КПСС-м и ЦК-м къищтащ «Къалмыкъ, къэрэшей, балъкъэр, шэшэн, ингуш лъэпкъхэм я лъэпкъ автономиер къызэгъэпэщыжыным и IуэхукIэ» унафэр. 1957 гъэм щIышылэм и 9-м СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым къыдигъэкIащ «Къэбэрдей АССР-р Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-у зэхъуэкIыжыным и IуэхукIэ» указыр. А гъэм мазаем и 11-м указым къару игъуэтащ икIи, зэраубзыхуам тету, балъкъэрхэм я хэкум къагъэзэжу щIадзащ.
1957 гъэм гъатхэпэм и 28-м Налшык къыщызэIуахащ Къэбэрдей АССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и сессие. Псом япэу ар зытеухуар балъкъэр лъэпкъым и автономиемрэ и къэралыгъуэмрэ зэфIэгъэувэжынырт. Сессием и утыкум къихьа псоми къыхагъэщащ балъкъэрхэм къызэрагъэзэжым республикэм ис лъэпкъ псори зэрыщыгуфIыкIыр, ахэр я пIэ изэгъэжынымкIэ, лэжьапIэ ягъуэ¬тынымкIэ ядэIэпыкъун зэрыхуейр. Сессием къыщащтащ «Къэбэрдей АССР-р Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-у зэхъуэкIыжыным и IуэхукIэ» законыр.
А щIыкIэм тету, балъкъэрхэм я къэралыгъуэ ягъуэтыжащ, парт, совет органхэм щылэжьэну балъкъэрхэм хуитыныгъэ яIэ хъужащ. Бэлыхь зытелъа лъэпкъым зыщIэгъэкъуэн, щIалэгъуалэр егъэджэн хуейт, блэкIа илъэс 13-м къриубыдэу абы и щIэныгъэм, гъуазджэм, щэнхабзэм хэщIыныгъэшхуэ ягъуэтати. Республикэм и унафэщ1хэр балъкъэрхэм къапэщылъ гугъуехьхэр ящыгъэпсынщ1эным зэпымыууэ елэжьырт.
80 гъэхэм я етIуанэ Iыхьэм къэралым къыщащтэу щIадзащ лей зыкIэлъызэрахьауэ щыта лъэпкъхэм я хуитыныгъэхэр нэсу къызэгъэпэщыным теухуа унафэхэр. Урысей Федерацэм и Совет Нэхъыщхьэм 1991 гъэм мэлыжьыхьым и 26-м къыдигъэкIащ «Лей зыкIэлъызэрахьа лъэпкъхэр зыкIи зэрымыкъуэншам щыхьэт техъуэным и IуэхукIэ» законыр.
А дэфтэрхэм я фIыгъэкIэ балъкъэрхэм я гур къызэрыгъуэтыжащ, къэралым и адрей лъэпкъхэм зэрахуэдэр къащIащ. Балъкъэрхэм яхуэфэщэн увыпIэ щаубыдыжащ ди хэкум щыпсэу зэкъуэш лъэпкъхэм я унагъуэм.
Къызэрагъэзэжу ди къуэшхэр жыджэру хыхьэжащ республикэм щекIуэкI политикэ, жылагъуэ, щэнхабзэ гъащIэм. 1959 гъэм и гъатхэпэм КъБАССР-м и щIыпIэ советхэм балъкъэр 513-рэ, Совет Нэхъыщхьэм и депутату а лъэпкъым и лIыкIуэ 15 хахауэ щытащ.
Къэралми езы балъкъэрхэми гулъытэ нэхъыбэ зыхуащIыр лъэпкъ щэнгъасэмрэ гъуазджэмрэ зегъэужьынырт. 1957 гъэм и щэкIуэгъуэм республикэ драмэ театрым и балъкъэр гупыр зэхуашэсыжат актер 21-рэ хъууэ. Москва Щукиным и цIэр зезыхьэ театр училищэм 1958 гъэм ныбжьыщIэ 15 ягъэкIуат, Ленинград и консерваторэми еджакIуэ зыбжанэ щIагъэтIысхьат. Макъамэ гъуазджэм зегъэужьын и лъэныкъуэкIи зэфIэувэжырт лъэпкъым и Iуэхур. Балъкъэрхэм ящыщ япэ композиторхэу Байчекуев Абидин, Жеттеев Мустафир сымэ я IэдакъэщIэкIхэр 60 гъэхэм цIыхухэм зэхахащ.
1957 гъэм и щIышылэм къыщыщIэдзауэ балъкъэрыбзэкIэ «Коммунизмге жол» газетыр къыдагъэкIыу щIадзэжащ. Республикэ газетхэм, журналхэм къытрадзэрт балъкъэр тхакIуэ пажэхэм я IэдакъэщIэкIхэр…
Иджы гъатхэпэм и 28-м республикэм и жылагъуэ псоми цIыхухэр щызэхохьэ, илъэс¬ 13-кIэ хэкум пэIэщIэу щыта ди къуэшхэм я нэгу щIэкIахэр, ягъэвахэр ягу къагъэкIыж.
Нобэ балъкъэрхэм зыхуей псори ягъуэт, я щэнхабзэм зеужь. Мы зэманым ди республикэм, нэгъуэщI щIыпIэхэм щолажьэ балъкъэрхэм къахэкIа академикхэу, щIэныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэм я докторхэу, кандидатхэу 200-м щIигъу. А зы щапхъэр щыхьэт тохъуэ лъэпкъыр къэщIэрэщIэжыным гулъытэшхуэ зэригъуэтым.
