Тхыдэ фэеплъхэм уриджэгу хъунукъым

Къэбэрдей-Балъкъэрым и археологие щIэныгъэр зауэм ипэ илъэсхэм зэрызэфIэувар Миллер Александр, Ермоленкэ Макар, Иессен Александр, Деген Борис сымэ я цIэм епхащ.

Ленинград щIэныгъэлIхэм - Иессен А. А., Деген Б. Е., Круглов А. П., Пиотровский Б. Б., Подгаецкий Г. В., нэгъуэщIхэми - къэхутэныгъэшхуэхэр Бахъсэн псыежэхым (гидроэлектростанцыр щаухуэм) щрагъэкIуэкIырт, Налшык и Iэгъуэблагъэм щыт фэеплъ мывэхэр къапщытэрт. ИужькIэ «Материалы и исследования по археологии СССР» къыдэкIыгъуэм хэту, «Материалы по археологии Кабардино-Балкарии» тхылъыр дунейм къытехьащ. АрщхьэкIэ республикэм и археологие щIэныгъэм нэхъ зыщиужьар зауэр иуха нэужь къыкIэлъыкIуа илъэсипщIырщ. Крупнов Е. И., Акритас П.  Г., Ионе Г. И. я пашэу, институтым и IэщIагъэлIхэм республикэр пасэрей, ику ит лIэщIыгъуэхэм зэрыпсэуар къатIэщIын мурадкIэ къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэр ирагъэкIуэкIащ.

КъыкIэлъыкIуэ илъэсхэм (1997 гъэ пщIондэ) институтым археологиемкIэ и къудамэм и унафэщIу щытащ тхыдэ щIэныгъэхэм я кандидат, КъБР-м щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Чеченов И.М. А лъэхъэнэм къудамэм къыдигъэкIа «Археологические исследования на новостройках Кабардино-Балкарии в 1972 - 1979 гг.» тхылъым Дон Iуфэ Iус Ростов щIэныгъэ лэжьыгъэхэмкIэ щIыналъэхэм я гъэлъэгъуэныгъэм щекIуэкIам япэ нагъыщэ зиIэ щIыхь тхылъыр къыщыхуагъэфэщауэ щытащ (1989 гъэм).

1960 - 1980 гъэхэм Къэбэрдей-Балъкъэрым Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ и институтым археологиемкIэ и къудамэм зэфIэкI зиIэ щIэныгъэлIхэр щылэжьащ: Бетрожь Руслан, Батчаев Валерэ, КIэрэф БетIал, Мизиев Исмэхьил, Нэгъуей Анатолэ. 1971 гъэм щегъэжьауэ институтым и археологхэр мызэ-мытIэу хэтащ Кавказ Ищхъэрэм и археологиемкIэ Крупновым и фэеплъу екIуэкIа еджэныгъэхэм. Налшык къалэ апхуэдэ зэхуэс тIэу щрагъэкIуэкIащ.

Мы зэманым къудамэм и лэжьакIуэхэм археологие къэхутэныгъэхэм къадэкIуэу, Кавказым ис лъэпкъхэр къызэрыунэхуамрэ абыхэм зэрызаужьамрэ ехьэлIа Iуэхугъуэхэр ядж. Абыхэм теухуауэ монографие, тхылъ зыбжанэ дунейм къытехьащ. Апхуэдэ лэжьыгъэхэм яхэтщ золотоордынскэ къалэхэм  хабжэ Джулат Ипщэ, Маджар, Джулат Ищхъэрэ жылэхэм я тхыдэм теухуа къыдэкIыгъуитI, «Северо-Западный и Центральный Кавказ в древности и средневековья (вторая половина II тыс. до н.э. - середина II тыс. н.э): обзор актуальных вопросов социально-экономичского и культурно-этнического развития» лэжьыгъэр, н.

2012 гъэм къыщыщIэдзауэ къудамэм и лэжьакIуэхэм илъэс къэс къыдагъэкI «Кавказ Ищхъэрэм и археологиемрэ этнологиемрэ» сборникыр. Абы къыщIэупщIэ хъуащ урысей IэщIагъэлIхэри. 2013 гъэм щIэныгъэлIхэм ирагъэкIуэкIащ «Адыгэхэм я щэнхабзэр - пасэрей, ику ит лIэщIыгъуэхэм» зыфIаща дунейпсо щIэныгъэ конференцыр.

Къэбэрдей-Балъкъэрым и археологием зэрызиужьам емылъытауэ, 1990 гъэхэм и пэщIэдзэмрэ икухэмрэ къэралым къыщыхъуа зэхъуэкIыныгъэхэм я зэранкIэ, къудамэм щIэныгъэлI нэхъыфIхэр фIэкIуэдащ, уеблэмэ езы институтми щIэныгъэ экспертизэ иригъэкIуэкIыныр, археологие фэеплъхэм лъыхъуэныр зэпигъэуащ.

Мыр зи къалэнхэм я Iуэху еплъыкIэр зэрызэтемыхуэм къыхэкIыу, республикэм археологие мыхьэнэ зиIэ и фэеплъхэм лей къатохьэ. 2016 гъэм и гъэмахуэм хъыбар ягъэIуащ Аруан жылэм пэгъунэгъуу щыт, метр 30-м нэблагъэ зи лъагагъ Iуащхьэцэ («Лесистый курган») бгыр зэман гъунэгъум Iуатхъун мурад щыIэу жаIэу. А Iуащхьэшхуэмрэ абы теухуа Iуэхугъуэхэмрэ Нэгумэ Шорэ «Адыгэ лъэпкъым и тхыдэ» тхылъым къыщигъэлъэгъуауэ щытащ, адыгэхэм я тхыдэм  щыщ зы Iыхьэу. АрщхьэкIэ ирагъэкIуэкIыну лэжьыгъэхэмкIэ зыри зыми ечэнджэщакъым. Iуащхьэцэ, къапщтэмэ, археологие лъапIэныгъэ къудейкъым, атIэ тхыдэ фэеплъщ.

ИкIэм-икIэжым, археологхэм мэзыр ираупщIыкIащ, абы и зэранкIэ IуэрыIуатэм апхуэдизу щаIэту щыта Iуащхьэцэ и IуплъапIэр фейцей хъуащ. Археологхэм лэжьыгъэм псынщIэу иужь щIихьам и щхьэусыгъуэу къагъэлъагъуэр Iуащхьэцэ хъугъуэфIыгъуэ къэзылъыхъуэхэм зэтракъутэным зэрытешыныхьарщ. Дэ дызэреплъымкIэ, нэхъ тыншт икIи текIуэдэнури нэхъ мащIэт Iуащхьэцэ хъумэныр къызэрагъэпэщыным.

Дызэреплъращи, тхыдэ фэеплъхэм апхуэдэу уриджэгу хъунукъым.  Дэ тфIэкъабылт Къэбэрдей-Балъкъэрым Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ и институтым и щIэныгъэлIхэр хэту, Тхыдэ-щэнхабзэ щIэинхэр хъумэнымкIэ IуэхущIапIэ зэмылIэужьыгъуэхэм я совет къызэрагъэпэщыныр. Абы щыгъуэм Iуащхьэцэ и натIэ хъуам хуэдэм адрейхэр щытхъумэфынут.

ФОМЕНКЭ Владимир, тхыдэ щIэныгъэхэм я кандидат, доцент.
Поделиться: