Саратов щыщ археологхэм хы ФIыцIэ Iуфэм Iус Лазаревск (ПсыфIыпэ) къалэ цIыкIум къедза къуажэхэм щIытI лэжьыгъэхэр щрагъэкIуэкIащ. IэщIагъэлIхэм къатIэщIыжащ тхыдэ щIэныгъэм ирилажьэхэр зэIусэну иджыри къыздэсым зыхунэмыса кхъащхьэ пщIы бжыгъэхэр. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, ахэр хы ФIыцIэ Iуфэм ижькIэрэ Iусыгъа адыгэ-абазэ-убых лъэпкъ зэрыбыным я щIэинщ.
- Сочэ и Iэшэлъашэм щыпсэуа лъэпкъхэм я щэнхабзэм ехьэлIауэ дызыщымыгъуазэу щыта куэдым мы щIыпIэм иджыри дызэрыщрихьэлIэнум шэч къытетхьэртэкъым. Гупым хэтхэр щIыналъэм дызэрита мази 3,5-м къриубыдэу, Лоу, Уардэнэ, Солоники, Мирнэ, Алексеевкэ къуажэхэм дыщыIащ, – жиIащ щIытI лэжьыгъэхэр езыгъэкIуэкIахэм я унафэщI Сергеевэ Оксанэ.
Къыхэдгъэщ зэрыхъунумкIи, Саратов къикIа IэщIагъэлIхэм Лазаревскрэ Тхьэгъэпщрэ я зэхуаку дэт Алексеевкэ къуажэ цIыкIум и Iэгъуэблагъэм (а щIыпIэм Гъуае шапсыгъ жылагъуэр исыгъащ) и закъуэ кхъащхьэ Iуащхьэу 34-рэ къыщагъуэтыжащ.
- Ахэр адыгэкхъэу зэрыщытымкIи шэсыпIэ дихьэфынущ, - къыпещэ адэкIэ Сергеевэм. – Ар дэнэ къэна, Iуащхьэхэм я ухуэкIэмрэ абыхэм я лъабжьэм къыщIэдгъуэта щIэин хьэпшыпыжьхэмрэ нэбдзэгубдзаплъэу щызэпэпплъыхькIэ, къыбгуроIуэ ахэр убых (аптIэхъуэ) щэнхабзэр зезыхьэу щыта цIыхухэм зэраIэужьыр. ЗэрыхуэдгъэфащэмкIэ, абыхэм я ныбжьыр I8 -нэ, I9-нэ лIэщIыгъуэхэм я зэпылъыпIэм къыщожьэ.
Кхъэжьхэр къэтIэщIыжын Iуэхум зи гугъу тщIы археологхэр жэуаплыныгъэ нэс пылъу бгъэдыхьащ: Iуащхьэ къэс и зэхэлъыкIэм щыгъуазэ уахуэзыщI схемэхэмрэ адэкIэ-мыдэкIэ къыщыкъуэкI нагъыщэхэр зыхуэдэмрэ я тхылъхэм ирагъэзэгъащ, я лэжьыгъэр зэрыщекIуэкIар къызэрыщыж сурэтхэр куэду а щIыпIэм щытрахащ. Кхъэжьхэм къыщIагъуэта Iэщэ-фащэр, унагъуэм щызэрахьэу щыта хьэкъущыкъухэр, нэгъуэщI-къинэмыщIхэри щIэныгъэлIхэм щIапщытыкIыжа нэужь, абыхэм я нэхъыбапIэр Лазаревск дэт Лъахэхутэ музейм иратащ.
- Лэжьыгъэхэр щедгъэкIуэкIым нэгъуэщI гъэщIэгъуэн гуэрхэми гу лъыттащ, - къеIуатэ гупым хэта археолог Оверинэ Галинэ. – Ар сыт жыпIэмэ, къащхьэхэр щызэтратхъуа лъэхъэнэ кIыхьым къриубыдэу абдежым щыпсэуахэм къадекIуэкIа хабзэхэр языныкъуэхэм деж зэщхьэкIыу зэрыщытарщ. Апхуэдэщ, псалъэм папщIэ, Iуащхьэхэм къыщагъэсэбэпа мывэхэм я зэтелъхьэкIэр зэрызэмыщхьри. Ар щыхьэт тохъуэ кхъэлъахэ псори зы зэманым къызэрыщымыунэхуам. Ахэр зэзыпщыт икIи зыдж щIэныгъэлIхэм яхузэхэгъэкIынущ абдежым щыпсэуахэм сыт хуэдэ щIэлъхьэкIэ лъэхъэнэ зэхуэмыдэхэм къагъэсэбэпу щытами.
Зи цIэ къитIуа къуажэ цIыкIухэм я Iэшэлъашэм адыгэ-убых Iуащхьэжьхэр къызэрыщагъуэтар дымыгъэщIэгъуэнкIэри хэлъщ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, тхыдэтххэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, Урыс-Кавказ зауэжьым ипэ къихуэу, иджы урысхэр, ермэлыхэр зыдэс къуажэхэм я пIэ шэрджэс (адыгэ-убых) жылагъуэхэр исыгъащ. Ауэ щыхъукIи, Iуащхьэжьхэм къыщIагъуатэ щIэиныр ди лъэпкъым и блэкIар нэхъыфIыжу джыным хуэгъэзауэ хэлъхьэныгъэфIу зэрыщытми шэч хэлъкъым.
ЖытIам дежьуужу къыхэдгъэщынщи, телъыджэкъэ атIэ Катковэ щель (Чухукт) поселкэм и Iэгъуэблагъэм къыщатIэщIыжа кхъэлъахэжьхэм къыщагъуэтыжахэри? Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, абдежым сэтей къыщащIыжа Iэщэ-фащэмрэ хьэдэ къупщхьэхэмрэ шэч лъэпкъ къытрыуагъэхьэркъым ахэр зыщIэлъ Iуащхьэхэр убыххэм я «къуэшыкхъэу» зэрыщытами. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, мыхэр псори зы лъэхъэнэм къэунэхуащ. Нэхъ гурыIуэгъуэу жытIэмэ, ар хуозэ Урыс-Кавказ зауэжьыр и кIэм щынэблэгъа 1864 гъэм и гъатхэпэм. Мы щIыпIэм щызэкIэлъыкIуэу къыщагъуэтыжа Iуащхьэ зэрыбыныр а Iэхэлъахэм щекIуэкIа зауэ гуащIэм лIыхъужьыгъэ щызыгъэлъагъуэу щыхэкIуадэ убыххэм я «къуэшыкхъэщ». Къэлъытапхъэщ, мыбы хуэдэ къэхутэныгъэхэм къарикIуэр напэкIуэцI мыкIуэдыжу ди лъэпкъым и тхыдэм къызэрыхэнэнури.
«Къуэшыкхъэр» адыгэ-убыххэм зэращIэиным щыхьэт техъуэ Iуэхугъуэу иджыри зы къыкъуэкIащ. Ар, зауэм хэкIуэда лIыр, щыгъа фащэмрэ иIыгъа Iэщэмрэ дэщIыгъуу, мащэм ирахьэхыжу зэрыщытар къыхэдгъэщмэ, мыбдежми апхуэдэ нэщэнэхэм куэдыкIейуэ дазэрыщрихьэлIэрщ.
