Театрым и мыхьэнэр актёрым и нэкIэ

         ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей къэрал драмэ театрым и актер пажэ, КъБР-м щIыхь зиIэ и артист Хьэмырзэ Ахьмэд жеIэ:

         - Театрыр илъэс мин бжыгъэ зи ныбжь гъуазджэ лIэужьыгъуэщ, абы пщIэ хуумыщIынкIэ Iэмал иIэкъым. Театрым и лэжьакIуэхэм гъащIэр зэралъагъур, тIэкIу мыхъуу, фIыуэ къыщхьэщокI цIыху къызэрыгуэкIым и Iуэху еплъыкIэм. Армырамэ, театрым ущылэжьэфынукъым. Дунейм къыщыхъу-къыщыщIэмрэ цIыхубэмрэ театрми зыгуэркIэ зэрепхар.  Абы егъэлеяуэ мыхьэнэшхуэ иIэщ. Сыт хуэдэ зэман ирехъуи, къызэрысщыхъумкIэ, дэтхэнэ цIыху балигъми театрыр и кIуапIэу, абы и мыхьэнэр къыгурыIуэу щытын хуейщ. «Лъэпкъыр къэпцIыхуну ухуеймэ, театрым кIуэ», - жаIэ хабзэщ. Пэжу гу лъатащ абы. Театрым лъэпкъ гупсысэкIэм, и Iуэху щIэкIэм, хабзэ зехьэкIэм, псэукIэм ухегъэгъуазэ. Упсэуху уи акъыл здынэмысынур театрым узэрыщIэс сыхьэт зы-тIум къыщыпщIэныр хэлъщ. Ар зыхузэфIэкIым и къарур инкъэ!

         Театреплъ губзыгъэхэр дызэриIэрауэ къыщIэкIынщ актерхэм ди лъэр жан зыщIыр, ди гур хыхьэу лэжьыгъэм дыщIыпэрытыфыр. Апхуэдэ цIыху къытхуэмыкIуатэмэ, театрыр къутэжат, кIуэдыжат. Театрым и къэкIуэнум тегузэвыхьыр щIэмащIэм щхьэусыгъуэ хэха иIэжщ. Псом япэу абы хеубыдэ цIыхум я псэукIэр гугъу зэрыхъуар. Я бын ирагъэджэн папщIэ, унагъуэм зыкъиIэтын щхьэкIэ зэман къахудэмыхуэу ахэр лэжьэн хуей мэхъу. Я Iуэхур щхьэхуэщ сом лей зимыIэхэми. Ауэ апхуэдэ щхьэусыгъуэ лъэпкъ ямыIэу театрым мыкIуэ куэди диIэщи, аращ нэхъ ухэзыгъаплъэр. Псори гъэсэныгъэращ къыщежьэр, щIэблэр егъэсэн хуейщ театрым кIуэным.

         Ди театрым, узэрыгушхуэнщи, и теплъэкIи лэжьыгъэ щIэлъкIи арэзы укъещI. Ахэращ цIыхум нэхъыбэу я гупэр ди дежкIэ къагъэзэным сэбэп хуэхъур. Бысымым къыхуэкIуэ хьэщIэр театрым къыщишэкIэ, ар ди зэфIэкIым темыукIытыхьу аращ къикIыр.

         … Сэ си IэщIагъэр балигъыпIэ сиувауэ къыхэсхащ. Уеблэмэ ар школ нэужь зэманми техуакъым. Армэм сыдашу, дзэм къулыкъу щысщIа иужькIэщ актер IэщIагъэм сыхуеджэну мурад щысщIар.

         I990 гъэхэм ди къэралышхуэр лъэлъэжын хуей хъури, дэ тхуэдэ лъэпкъ цIыкIухэм а зэхъуэкIыныгъэхэр къатехьэлъауэ щытащ - щэнхабзэкIи, лэжьыгъэкIи, Iуэху зехьэнкIи, нэгъуэщIкIи. А Iуэхухэм абы щыгъуэм сригъэгупсысауэ къыщIэкIынущ къэралым сэбэп хуэхъун IэщIагъэ къыхэсхыну сызэрыхуейм. Нэхъыбэу къэслъыхъуэр цIыхубэм нэхъ пэгъунэгъу, ар фIы гуэрым  хуэзыунэтIыф IэщIагъэ гуэрти, сабий зыгъасэ, езыгъаджэ мыхъуу, сценэм итым и лэжьыгъэр къыхэсхащ.

         Ди IэщIагъэм гукIи псэкIи убгъэдэмыхьэмэ, урилэжьэфынукъым, ауэ абы къыпэкIуэ сомым урипсэуфынущ  жысIэркъым. А IэщIагъэр ууей - ар IэщIыб зэрумыщIыным егугъупхъэщ. Артист IэщIагъэр сэбэп мыхъумэ, зэранкъым. Абы нэхъыбэжым ухуеущий. Утыку укъихьа нэужь, унафэщIуи уджэгункIэ хъунщ, щIэныгъэлIуи, IэпщIэлъапщIэуи, IуэхутхьэбзащIэуи ущытынри хэлъщ. ЖысIэнуращи, дэтхэнэ апхуэдэ зы ролми уелэжьыху, цIыхум и IэщIагъэ зэхуэмыдэхэм, ухуей-ухуэмейми, щыгъуазэ уохъу. Узыщымыгъуазэ лэжьыгъэр гугъущ театреплъым и пащхьэ ипхьэну, и фIэщ пщIыну. Абы къыхэкIыу зи гъащIэ Iыхьэ «къэбгъэщIыну» къыплъысам и дуней тетыкIэр зыхэпщIэн хуейщ, ар къохъулIэн щхьэкIи фIыуэ уегугъупхъэщ. Абы щыгъуэщ Iуэхум хэпщIыкI щыхъури.

         Совет зэманым сыхиубыдащи, дызэрагъэсар мыпхуэдэут: фIыуэ уеджэн, IэщIагъэ хъарзынэ зэбгъэгъуэтын, къэралым уи лэжьыгъэкIэ сэбэп ухуэхъун хуейщ. Узыхуэлажьэ къэралми уэ гулъытэ къыпхуищIынущ. Иджыпсту зэманыр нэгъуэщIщ, уи щхьэ Iуэху зепхуэжу упсэуну аращ, къэралым гугъу зыкъыбдригъэхьыщэнукъым. Си пщэ дэлъ лэжьыгъэр и кIэм нэсу щызгъэзащIэкIэ, къэрал сызыхуэлажьэми си деж къалэн гуэр щихьыжын хуейуэ къызолъытэ. А Iуэхугъуэм зэрызихъуэжар къызгурыIуэну сыхуэмейуэ тIэкIу зэран сызыхуэхъужу къыщIэкIынущ. Ауэ, иджыри зэ къытезгъэзэжынщи, цIыхум зэран хуэхъун хьэл зэрызыхэзмыгъэлъыным и ужь ситу сопсэу.

         УщыщIалэм деж нэхъыбэрэ ухъуапсэ къыщIэкIынщ, ауэ балигъыпIэ ущиувэм Iуэху пыухыкIахэм зеппщытын зэрыхуейр къыбгуроIуэ. Нэхъ сфIэкъабылщ ди адыгэ драматургием зеттыныр. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, театрым хуэтхэу ди лъэпкъым къыхэкIар мащIэщ. А жанрыр къызэхъулIэу щыта ди нэхъыжьхэри, пэжыр жыпIэмэ,  зытепсэлъыхьа Iуэхугъуэ куэдым ди зэманым зыщахъуэжащ. Нобэрей Iуэху еплъыкIэр, псэукIэр, лъэпкъым ди лъагъуэр, щапхъэр къызыхэщыну лэжьыгъэ диIамэ хъунут.

         Урыс классикэмкIэ уIэбэмэ, куэдым ящIэркъым Лермонтов Михаил пьесэ итхыу щытауэ. «Странный человек» и фIэщыгъэу пьесэ хъарзынэ абы иIэщ, сигу ирихьу. ЦIыхум и псэм дигъэхуэфынур, игъэгъуфынур, и гур къэзыуIэфынур, зэрызихъумэжыфынур, илъэс бжыгъэ куэд и пэкIэ цIыхухэр зэрызэхущыту щытар, цIыху зэмылIэужьыгъуэхэм я хьэл-щэныр – куэд къыхощ а пьесэм. Ар адыгэбзэкIэ гъэувын хуейщ жысIэркъым. Егъэлеяуэ бзэ къулейкIэ тхащи, ар адыгэбзэ дыдэ пщIыныр гугъу хъуну къыщIэкIынт. Зи бзэр дахэу зыгъэIэкIуэлъэкIуахэм ящыщу Лермонтовым хуэдэу лъэпкъым хуэлэжьащ Достоевскэр, Горькэр, Островскэр. Абы ещхьыркъабзэу дэри диIащ ЩоджэнцIыкIу Алий, КIыщокъуэ Алим, IутIыж Борис, Нало Заур…