XIX лIэщIыгъуэм и кIэхэм – XX лIэщIыгъуэм и пэхэм псэуа жылагъуэ-политикэ лэжьакIуэшхуэхэм ящыщщ Тамбий Пагуэ. Адыгэ лъэпкъыр щIэныгъэм япэ дыдэ къыхуезыджа Тамбийм и гуащIэшхуэ хилъхьащ Октябрь революцэ иным иужь лъэхъэнэм ди щIыпIэм щэнхабзэм зыщегъэужьыным.
Тамбийр Кубань областым хыхьэ ХьэтIохъущыкъуей къуажэм 1873 гъэм къыщалъхуащ. 1888 гъэм пэщIэдзэ еджапIэр къиухри, и щIэныгъэм адэкIи хигъэхъуэну, Гори куржы къалэм егъэджакIуэхэр щагъэхьэзыру дэт семинарием щIэтIысхьащ. А илъэсхэм абы щеджэрт Азербайджаным и къэрал узэщIакIуэ, публицист икIи егъэджакIуэ цIэрыIуэ Нариманов Нариман. Гупсысэ пэрытхэр зи гум илъ бгырыс щIалэр абы ныбжьэгъу хуэхъуащ икIи и дуней еплъыкIэм нэхъри зиужьащ. Пагуэ егупсысу щIидзащ адыгэбзэм и хьэрфылъэ зэхэлъхьэным. Наримановыр сыт и лъэныкъуэкIи унэтIакIуэ, чэнджэщэгъу къыхуэхъурт абы.
Щеджэм Тамбийм нэIуасэ хуэхъуащ Лопатинскэр. Абы Тифлис къыщыдигъэкIырт «Кавказ щIыналъэмрэ абы щыпсэу цIыхухэмрэ ятеухуа тхыгъэхэр» журнал цIэрыIуэр. ЩIэныгъэм зи гур хузэIуха щIалэщIэм щIэгъэкъуэн хуэхъун мурадкIэ, Лопатинскэр арэзы мэхъу и журналым Тамбийм и тхыгъэхэр къытридзэну икIи куэд мыщIэу адыгэ щIалэм лъэпкъ IуэрыIуатэм теухуа и IэдакъэщIэкI зыбжанэ дунейм къытохьэ.
1892 гъэм Тамбийм семинариер ехъулIэныгъэкIэ къеухри, Мейкъуапэ дэт бгырыс еджапIэм лэжьэн щыщIедзэ. Абы ныбжьэгъу къыхуохъу къыдэлажьэ егъэджакIуэ Iэзэ Эльдархъан Таштемыр. ЕгъэджакIуэ пэрытхэм я гъэсэнхэр щIагъэдэIурт псэукIэщIэм, зэхэтыкIэщIэм теухуа хъыбархэм, арщхьэкIэ школ унафэщIхэм ар яфIэфI хъуртэкъым икIи куэд дэмыкIыу Таштемыри Пагуи лэжьапIэм къыIуагъэкI. Апхуэдэу щыхъум, Пагуэ и унэтIакIуэ Лопатинскэм и деж Тифлис егъэзэж икIи Кавказ еджапIэ округым Iуэху зезыхьэ и секретарь нэхъыжьу мэув.
IэнатIэ хъарзынэ иIэми, егъэджакIуэныр зи псэм хэлъ Тамбийм и нэ къыхуикIырт и IэщIагъэм, и зэфIэкIым адэкIи хигъэхъуэну хуейт. 1899 гъэм Пагуэ и хъуэпсапIэр зрегъэхъулIэ. Тифлис дэт Александровскэ институтым и къэпщытэныгъэхэм ехъулIэныгъэкIэ пхокIри, реальнэ училищэм и егъэджакIуэ мэхъу. АрщхьэкIэ, Пагуэ и блэкIам фIыуэ щыгъуазэ унафэщIхэм ар, япэми хуэдэу, егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ IэнатIэм пэрыувэну хуит ящIыркъым. И псэм фIэIэфI Iуэхум и насып зэрыхэмылъыр хьэкъыу зыпхыкIа Тамбийр 1900 гъэм Ригэ дэт политехникэ институтым щIэтIысхьащ.
1904 гъэм политехникэ институтыр къеухри, Пагуэ Баку макIуэ. Ар азербайджан промышленник, мелуанрыбжэ Тагиев Гаджи-Зейнал зи унафэщI фабрикэм инженеру ягъэув. Адыгэ щIалэм и зэфIэкIхэр къелъытэри, и щIэныгъэхэм нэхъри хригъэгъэхъуэну Тагиевым ар а гъэ дыдэм и бжьыхьэм Германием егъакIуэ. Пагуэ а къэралым куэдым зыщыхуегъасэ икIи къигъэзэжа нэужь, фабрикэм и лэжьыгъэм щыпещэж. 1908 гъэм «Нобель зэкъуэшхэм я щIыдагъэ компанием» ирагъэблэгъащ Тамбийр. Абы илъэсийкIэ щылэжьауэ «Бенкендорф сату унэм» щIыдагъэр щэнымкIэ Iуэхур зезыгъакIуэ и IэщIагъэлI мэхъу.
1917 гъэм Тамбийм и унагъуэр и гъусэу Налшык къегъэзэж, мыбы щыIэуи Октябрь революцэр къохъей. 1918 гъэм Тамбийр щIыналъэм щIэныгъэ IуэхухэмкIэ и комиссар мэхъу, абы и щхьэгъусэ Абдрахмановэ Зейнаб, Санкт-Петербург дэт медицинэ институтыр къэзыухам, Налшык сымаджэщым дохутыру лэжьэн щыщIедзэ. Апхуэдэу екIуэкIыурэ граждан зауэри еух, совет властри ди щIыпIэм лъэ быдэкIэ щоув. Инженер IэщIагъэм хуэIэижь Тамбийр Совнархозым лэжьапIэ яшэ, иужькIэ абы и тхьэмадэуи ягъэув. А къалэныр дагъуэншэу ирихьэкIкIэрэ, ар жыджэру хэтщ щIыналъэм щекIуэкI Iуэхугъуэхэм. Къэбэрдей-Балъкъэр автономнэ областыр къызэгъэпэщыным теухуауэ Москва ягъэкIуауэ щыта лIыкIуэхэм яхэтащ Пагуэ. Апхуэдэу абы и фIыщIэ куэд хэлъщ Налшык краеведческэ музей къызэрыщызэIуахами. Абы щIэплъхьэ хъун сурэт зыбжанэ Пагуэ Москва къришауэ щытащ.
1922 гъэм Пагуэ пцIы къытралъхьэу, тутнакъэщым ирадзэну хэтащ, арщхьэкIэ Азербайджаным и Совнаркомым и тхьэмадэ Наримановымрэ Дагъыстаным и Совнархозым и тхьэмадэ Коркмасовымрэ абы къыщхьэщож икIи мыхъумыщIагъэ зэрыкъуэмылъымкIэ къэрал унафэщIхэм тхылъ хуагъэхь. Тамбийм теухуауэ къэхъея псалъэмакъ мышыухэр революционер цIэрыIуэхэм я фIыгъэкIэ ужьыхыж хуэдэу мэхъу, арщхьэкIэ тыншыгъуэ иджыри къратыркъым. Зэман докIри, Наримановым и лъэIукIэ, Тамбийр Азербайджан Республикэм Москва щиIэ посольствэм экономикэмкIэ и къудамэм и унафэщIу ягъэув, иужькIэ Баку ираджэри, Наркомпромторгым IэщIагъэлIу къащтэ. 1925 гъэм, Наримановыр дунейм ехыжа нэужь, Коркмасовым Пагуэ ирегъэблагъэри, Дагъыстаным и Совнархозым и къудамэхэм ящыщ зым и унафэщIу егъэув. АрщхьэкIэ, Тамбийр Налшык щыщылэжьа илъэсхэм абы и Iей зезыхуэу щыта, областым и ГъэзэщIакIуэ комитетым и тхьэмадэ Къалмыкъ БетIал хузэфIокI Тамбийм и Iуэхур щIэрыщIэу къригъэIэтыжын икIи лажьэншэу зэхэзехуэн ящIауэ щыта цIыху минхэми хуэдэу, Пагуи ягъэтIыс. «Революцэм и бий лъэпкъ зэгухьэныгъэм» хэтауэ пцIы зытралъхьа Тамбийм суд тращIыхьыну хунэсыркъым. 1928 гъэм и гъатхэпэ мазэм ар жьэн узым йолIыкI. Дунейм ехыжа нэужькIэ, «Политикэ щIэпхъаджагъэ зыкIэлъызэрахьахэр хейуэ зэрыщытар наIуэ щIыжыным теухуауэ» РСФСР-м и законым ипкъ иткIэ Тамбийр хей ящIыж.
И гъащIэ кIэщIым къриубыдэу Тамбийм куэд хуилэжьащ адыгэ лъэпкъым. Абы и гуащIэшхуэ хилъхьащ адыгэ IуэрыIуатэр джыным. Лопатинскэм щыдэлэжьа илъэсхэм дунейм къытехьауэ щытащ «Гуащэгъагъ», «Редадэ» хъыбархэр, адыгэ уэрэдыжьу 28-рэ, таурыхъыу 21-рэ, псалъэжьу 893-рэ, псынщIэрыпсалъэхэр, нэгъуэщI куэди. Тамбийм и IуэхущIафэ нэхъ ин дыдэхэм хабжэ «Къэбэрдей хьэрфылъэ» зэхилъхьауэ зэрыщытар.
