Лъэпкъым и дахагъэр къегъэлъагъуэ

Сыт къафэр зищIысыр? Къафэр - ар цIыхубэ гъуазджэщ. Абы къегъэлъагъуэ лъэпкъым и псэр, и дахагъэр. Дэтхэнэ зы лъэпкъми иIэщ къафэ зэмылIэужьыгъуэ зыбжанэ. Лъэпкъ къафэхэр мыхьэнэшхуэ зиIэ къэхъукъащIэщ. Ахэр лъэпкъым и къекIуэкIыкIар, и щыIэкIэ-псэукIэр къэзыгъэлъагъуэщ. Ауэ дапщэщ, сыт щыгъуэ, дэнэ цIыхухэр къафэу къыщежьар, япэу къезыгъэжьари хэт? ИIэу пIэрэ а упщIэхэм жаэуап пыухыкIа? Абы теухуауэ Уэрыш Нурхьэлий еплъыкIэ гъэщIэгъуэн иIэщи, абы фыщыдогъэгъуазэ.

Япэ дыдэу цIыхухэр къафэу щыхуежьар пасэрей Мысырырауэ (Египетырауэ) хуагъэфащэ. КъызэралъытэмкIэ, ар къыщыхъуар илъэс минищ, минищрэ щитхурэ ипэкIэщ. Ноби мыбы ущрохьэлIэ къафэ зэхуэмыдэхэм - зауэлIхэм, щакIуэм, мэкъумэшыщIэм, бдзэжьеящэм, нэгъуэщIхэми япыщIа къафэхэм. Пасэрей журтхэри, я дин хабзэхэр щагъэзащIэкIэ, къафэрт. КъыфIэбгъэкIмэ, ди эрэм ипэкIэ 950 гъэхэм псэуа иудей пащтыхь Давиди дин хабзэхэр щигъэзащIэкIэ къафэрт.

Еджагъэшхуэхэм къалъытэ къафэр ди эрэм ипэкIэ Европэми къыщыунэхуауэ. Япэу ар къащтауэ хуагъэфащэ пасэрей алыджхэм. Ауэ абыхэм къафэр диным, дунейм и къэхъукъащIэхэм ирапхыжыртэкъым. Языныкъуэ еджагъэшхуэхэм зэратхымкIэ, япэу макъамэ щIэту къафэу щIэзыдзар алыджхэрщ. ИкIи ахэр абы хуабжьу тригъэурт, дэрэжэгъуэ ин къаритырт. Алыджхэм щапхъэ трахащ урымхэм. Ауэ абыхэм я къэфэкIэр нэгъуэщIт. Ахэр гурэпкIырэт, къыщыфэкIэ зыгуэрхэр къагъэлъагъуэрт. Абы къыхэкIыу абыхэм я къафэхэм я бийуэ къэуват чыристан диныр.

Европэми дунейм и нэгъуэщI щIыпIэхэми къафэхэм зыщаубгъуу хуежьащ. Ауэ языныкъуэ къэралхэм ягъэувырт къэфэну хуитыр хуэщIауэ псэухэмрэ тетхэмрэу. АрщхьэкIэ, абыхэм я закъуэкIэ утыкур гъэдэха хъуртэкъыми, хуэм-хуэмурэ цIыху псори къэфэну хуит ящIащ, къэфэным и Iуэхури нэхъыфI, нэхъ зыубгъуа хъууэ хуежьащ. Абы дуней псор зэщIищтащ.

Мы зэманым къэмыфэ лъэпкъ дунейм тет хъункъым. Ауэ хэту пIэрэ нэхъ дахэ дыдэу къафэр, къафэкIи нэхъ къулейр? Куэдым къалъытэ адыгэхэмрэ мексиканцхэмрэ нэхъ дахэу къафэ щымыIэу. Абы щыхьэт тохъуэ хамэ къэрал тхакIуэхэу, лэжьакIуэхэу, зыплъыхьакIуэхэу, еджагъэшхуэхэу, зекIуэлIхэу пасэ зэманым ди щIыпIэм къэкIуахэр.

Нэмыцэ еджагъэшхуэ Кох Карл XVIII лIэщIыгъуэм Кавказ Ищхъэрэм пIалъэ кIыхькIэрэ тIэунейрэ щыIащ икIи абы итхыжахэм мыпхуэдэу хэтщ: «Си гъащIэм къриубыдэу адыгэхэм хуэдэу къафэ слъэгъуакъым. ЩIалэхэр къыщыфэкIэ, я лъакъуэр щIым нэсу пщIэркъым, хъыджэбзхэр зэщхьыр псы хуэмым тес къазырщ». Нидерланд къэрал лэжьакIуэшхуэ Витсон Николай и тхыгъэм мыпхуэдэу итщ: «Сэ 1697 гъэм Урысейм и пащтыхь Пётр Алексей и къуэм Амстердам щригъэблэгъахэм сахэхуат. Ар теухуат Урысейр тыркудзэмрэ тэтэрыдзэмрэ зэратекIуам. Ди пащхьэм къыщыфащ шэрджэс щIалитI. Ахэр сыхьэтрэ ныкъуэкIэ утыкум итати, иджыри защыдгъэнщIатэкъым, апхуэдизу дахэу къэфати…»

Адыгэхэр дахащэу къызэрыфэм апхуэдэу гуапэу тетхыхьащ итальян зекIуэлI Интериано Джорджие, нэмыцэ генерал Бларамберг Иван, лыхь тхыдэтх Потоцкий Ян, франджы еджагъэшхуэ Монпере де Фредерик Дюбуа, инджылыз зекIуэлI Белл Джеймс, нэгъуэщI куэди.

НтIэ, дэнэ адыгэ къафэр къыздикIар, дапщэщ ар къыщежьар? И цIэри къызыхэкIар сыт? Урысейм и щIэнгъуазэ иным итщ: «Кафа, старинный кабардинский народный танец. Муз. размер 6/8 или 2/4» жиIэу. Ар пэжщ. Ауэ арэзы узытемыхъуэни хэлъщ мыбы. Япэрауэ, къафэр къэбэрдей адыгэхэм я закъуэкъым зейр. Ар адыгэ псоми (адыгейми, шапсыгъми, шэрджэсхэми, нэгъуэщI адыгэ лъэпкъхэми) я зэхуэдэу яйщ. НэгъуэщI лъэпкъхэм я бзэхэми ущрохьэлIэ «къафэ» псалъэм. Псалъэм и хьэтыркIэ, осетинхэм жаIэ «кашкон кафт», балъкъэрхэми - «къафа». Абы къегъэлъагъуэ Кавказым ис нэгъуэщI лъэпкъхэми я къэфэкIэр адыгэхэм къазэрыбгъэдэкIар.

НтIэ, «къафэ» («танец») псалъэр къызытекIар сыт? Языныкъуэ щIэныгъэлIхэм хуагъэфащэ а псалъэр епщыкIущанэ лIэщIыгъуэм и етIуанэ Iыхьэм Феодосие къалэм зэрихьэу щыта «Кафа» («Каффа») цIэм къытекIауэ. Ауэ ар фIэщщIыгъуейщ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, адыгэхэм абы нэхърэ куэдкIэ нэхъ пасэу къэфэн щIадзауэ, адыгэ къафэм илъэс минхэр и ныбжьу къэплъытэ хъунущ. Ар къыдежьагъэнущ адыгэ зауэлIхэм я лъакъуэр зэдадзу зэрызагъасэу щытам, я лъакъуэхэр япэкIэ зэдадзрэ итIанэ апхуэдэ дыдэу къикIуэтыжу. Абы япэщIыкIэ нэхъыбэу дихьэхар, дауи, щIалэгъуалэрщ. ИтIанэ нэхъыжьхэри хыхьэу, цIыхубзхэри хашэу хуежьагъэнщ. Арати, зауэлI сатыр гъэсэкIэр утыку къэфэкIэм хуэкIуагъэнущ.

Адыгэхэр апхуэдизу лъакъуэ мастэт, жану, дахэу къафэрти, къэфэкIэ лIэужьыгъуэхэр къагупсысурэ, абыхэм нэхъри зрагъэузэщIурэ къэгъуэгурыкIуащ. Нобэ адыгэ къафэ лIэужьыгъуэхэм яхэтщ гъуэгуанэ кIыхь къызэпызычахэр, зи къуэпсхэр жыжьэ щыIэхэр. Псалъэм папщIэ, адыгэхэр мажусий диным щитам къежьауэ къалъытэ «Тхьэшхуэтхьэудж», «Щыблэ удж», «Удж хэш», «Удж пыху», «Псатхьэ удж», «Тхьэгъэлэдж удж» къафэхэр, нэгъуэщIхэри. Адыгэ щIэныгъэлI щэджащэ КъардэнгъущI Зырамыку зэриубзыхуамкIэ, ищхьэмкIэ зи гугъу щытщIахэм нэмыщI, адыгэхэм яIащ «ЕкIуэкI», «ЛъапэщIэсэ», «Зыгъэлъэт», «ПIэтIэлей», нэгъуэщI къафэхэри. ЩIэныгъэрылажьэ Темыр Рае абыхэм къапещэ «Къэжыхь», «Лъапэрисэ», «Къэрэкъэмыл», «Пщыхьэщхьэ удж», нэгъуэщIхэри. Нэхъ иужькIэ къэхъуа къафэхэм ящыщщ «Унэишэ къафэр», «Лъагъуныгъэ къафэр», «Мэлыхъуэ къафэр». Нэхъ иужьыжкIэ къэхъуащ «Бригадир къафэр», Партизан къафэр», «ЩIалэгъуалэ къафэр», нэгъуэщIхэри.

Зыгъэхьэзырар ТХЬЭХУЩЫНЭ Ланэщ.
Поделиться: