2026 гъэм Урысейм къыщыщIагъэкIыу щIадзэнущ ахъуэм (оливэ) къыщIаху дагъэр.
Апхуэдэ жыгхэм щыбгъэкI хъуну ди къэралым иIэр Кърымым и ипщэ щIыналъэхэу хы ФIыцIэ Iуфэм екIуалIэхэрщя - Фиолент хыжьейм щыщIэдзауэ Меганом хыжьейм нэсыху. Сыту жыпIэмэ, хуабэр градус 14-м нэхърэ нэхъ щымащIэм ахэр къыщыкIынукъым.
Оливкэ жыгхэм субтропик щIыпIэхэр сыткIи зэрафIэфIым тещIыхьауэ, илъэсищ ипэкIэ Кърымым и къэрал университетым и щIэныгъэлIхэм Фарос жылагъуэм щыхасащ апхуэдэ жыг гуэрэн. ЩIыр иджырей Iэмалхэм тету япэщIыкIэ абы хуагъэхьэзыращ. Абы щагъэунэху Никитскэ ботаникэ хадэм пасэу щагъэкIыу щыта лIэужьыгъуэхэри, мы зэманым нэгъуэщI къэралхэм кърашахэри.
Хуабэр фIыуэ зылъагъу ахъуэ жыгхэр щагъэкI хуабэщхэр къызэрагъэувыхьа пкъыгъуэхэр зыбжанэу зэрыIыгъщ, зым и кIуэцIым адрейр иту. Абы йокIуалIэ псыр зэрыщIагъэлъадэ, къызэрагъэплъ Iэмалхэр. Хуабэщым щIэт жыг 2000-м бжыгъэхэр тетщ, щхьэж и картэр щIыгъужу. Абыхэм къыщыгъэлъэгъуащ жыг къэс зэрызиужь щIыкIэр, щIыгъэпшэрхэр щехьэлIэн хуей пIалъэхэмрэ ахэр зыхуэдизымрэ.
Кърымым иIэщ ахъуэр щыбгъэкI хъуну гектари 150-рэ. Ахэр бгыхэмрэ хымрэ я зэхуакум дэлъщ, жьыбгъэ щIыIэр къалъэмыIэсу. А жыгхэр Кърымым япэ дыдэу (XIII - XV лIэщIыгъуэхэм хуозэ) къизышауэ щытар генуэзцхэмрэ алыдж гъэпщылIакIуэхэмрэт. Абыхэм жыгхэр егугъуу зэрахьащ, Урысейм пащтыхьыгъуэр а зэманым щызыIыгъа Екатеринэ II и унафэкIэ ахэр а щIыпIэм ирахужыху.
Никитскэ ботаникэ хадэм и щIэныгъэлIхэр жыг хадэ бгынэжахэр зэфIэгъэувэжыным щыпэрыхьар 1840 - 60 гъэхэрщ. Абыхэм ахъуэ жылэхэмрэ жыгыщIэхэмрэ кърашат Италием, Испанием, Франджым, Африкэм, Куржым, Азербайджаным.
1826 гъэм пащтыхьым и блыгущIэтхэм папщIэ Кърымым щыщIахуауэ щытащ япэ ахъуэ дагъэр, 1837 гъэр къэсри, Никитскэ хадэм къыщагъэкIам къыщIахуа дагъэр Симферополь щекIуэкIа мэкъумэш выставкэм щагъэлъэгъуащ. Дагъэ нэхъыфIыр псы щIыIэкIэ ягъэкъабзэрт, пкъыгъуэ сэбэпхэр къыхэнэн хуэдэу. ФIагъкIэ абы къыкIэлъыкIуэм зэрелэжьыр псы къэкъуалъэкIэт. Кърымым и дагъэр дуней псом бжьыпэр щызыIыгъ прованскэ лIэужьыгъуэм емыфIэкIмэ, къыкIэрыхуртэкъым.
Октябрьскэ революцэр къэхъейри, ахъуэ хадэхэр аргуэру гулъытэншэу къэнащ, ауэ щIэныгъэлIхэм зы махуи зэпагъэуакъым а Iуэхум ехьэлIа лэжьыгъэхэр. 1927 гъэм жыг къызэтенахэр джыным щIэрыщIэу иужь ихьэжащ. Ахэр лIэужьыгъуэ 25-рэ хъурт. 1987 гъэм ар 160-м нэсащ икIи СССР-м и жыг коллекцэхэм я нэхъ ину къалъытащ.
Мы зэманым Кърымым и ипщэ хы Iуфэхэм (Форос къыщыщIэдзауэ Алуштэ нэс) щызэбгрыдзауэ итщ илъэси 100 - 200 ныбжьым нэса жыгыжьхэр. Дунейм япэу къытехъуауэ жыхуаIэ ахъуэхэм иджыри къапокIэ.
