ЩIыуэпсым и телъыджэхэр

   БгъуэнщIагъхэм дэни уащрохьэлIэ. Ахэр щыкуэдщ Кавказым, Кърымым, Уралым, Сыбырым… Къэбэрдей-Балъкъэрыр къэтщтэнщи, куэдрэ зэхэтхащ абыхэм ятеухуа хъыбархэр.

ГъэщIэгъуэныращи, абыхэм тIу зэщхьу яхэткъым. Сыту жыпIэмэ, бгъуэнщIагъ къэс езым и къэунэхукIэ иIэжщ икIи ар куэдкIэ елъытащ ахэр здэщыIэ щIыналъэхэм я дуней щытыкIэм, щIым и зэхэлъыкIэм, уеблэмэ щIыуэпс хъугъуэфIыгъуэхэм.

Ди къурш бгъуэнщIагъхэр мэз псэущхьэхэм нэхъ я тIысыпIэу къокIуэкI. Пэжщ,  тхакIуэ, къэхутакIуэ Котляров Виктор и тхылъхэм къыщехь «алыдж дэкIуеипIэкIэ» зэджэ бгъуэнщIагъыр. Езым зэрыхуигъэфэщамкIэ, абы и нэзым унэсыфыркъым, хуиту узэрыщымыбэуэфым къыхэкIыу. Хэт ищIэрэ, зэман дэкIмэ, ахэр нэхъ куууэ яджыну къыщIэкIынщ.

Къэралыгъуэ щхьэхуэхэм яIэщ щIыуэпсым и телъыджэу къалъытэ апхуэдэ къэхъугъэхэр. Дунейм щынэхъ ин дыдэр Америкэм и Кентукки штатым щыIэ «Мамонтхэм я бгъуэнщIагъырщ». Абы и кIыхьагъыр километр 297-м нос, ар къатитхуу зэтетщ, галерееу иIэр 225-м щIегъу. 1809 гъэм ар япэу къигъуэтат а щIыпIэм щыщ щакIуэм: уIэгъэ ищIа мыщэм иужьым иту здэкIуэм, ар къыщыхутащ бгы лъащIэм куууэ ех ихьэпIэм и Iуфэм. ЩакIуэм абы къыщигъуэтащ а зэманым зэпэубыдауэ щыта фочышэр зэраузэд  шэпхъыр къызыхах селитрэ пкъыгъуэр. ЩIэныгъэлIхэм абдежым щыщIадзащ  бгъуэнщIагъым и инагъымрэ и зэхэлъыкIэмрэ яджын.

Нобэ ар дуней псом щыцIэрыIуэ зыплъыхьыпIэщ, езы бгъуэнщIагъхэри зыр адрейм емыщхьу зэхэтщ. Псалъэм папщIэ, «Вашингтон» зи фIэщыгъэ залым къыщыщIож къэмыхъуауэ псынэпс къабзэ, абы ублокIри, кристалл зэмыфэгъу защIэу зэхэлъ «удз гъэгъа» Iэрамэшхуэм уIуощIэ. «Бродвей» утыкум и инагъыр километр 15 мэхъу, и лъагагъым щIыпIэ-щIыпIэхэм километри 4-м щыщIэдзауэ 20-м нэскIэ зыщеIэт, хуабагъ щIэтыр щIыпIэ псоми щызэхуэдэщ - градус 11-13.

Утыкухэм яхэтщ, Iур щеч жыпIэну, жьы къабзэ дыдэ къыщепщэ. «Готхэм» я галереер» зэрыщыту мрамор хужьыбзэщ. Абы и къэгъэшыпIэхэм ящыщ зыр, зы километр зи кIыхьагъыр, щIыуэпсым мащIэу фIэкIа узыщримыхьэлIэ кварц хужь зэщIэпщIыпщIэу йокIуэкI. Абы щыпагъанэ уэздыгъэхэр ягъэункIыфIмэ, жэщу вагъуэ зэщIэпщIыпщIэхэм я курыкупсэм ухэту фIэкIа пщIэркъым, къагъэнэхуакъэ - нэхущщ. А псори цIыхум и лъэр щемыувэха бгъуэнщIагъ куухэм я къэхъугъэщ.

 Метр 60-кIэ уехмэ, щIыщIагъ хым и Iуфэм укъыIуохутэ… «Мёртвое море» - аращ абы зэреджэр. БгъуэнщIагъхэм ущрохьэлIэ гуэлхэми, зи нэм зыри имылъагъу, сантиметр 15 зи кIыхьагъ бдзэжьейхэр зыхэс псы ежэххэми. А щIыпIэм щыIу макъым и джэрпэджэжыр макъамэм хуэдэущ къызэрыIужыр - къэмыхъуа телъыджэщ.

«Мысырым и колоннэхэр» зыфIаща залым и дэтхэнэ зы теплъэ нэрылъагъури фIэщщIыгъуей къыпщащI зи лъагагъыр метр 23-м нэс сталактит пкъохэм - ахэр 6 мэхъу. Абыхэм уи нэр къатумыхыу уеплъкIэ, зыбгъэнщIыркъым, Дауэ щIыуэпсым къигъэщIа жыпIэну, апхуэдизу къызыхуэтыншэщ. БгъуэнщIагъ утыку къэс ущрохьэлIэ, сурэтыщI, архитектор Iэзэхэм я Iэдакъэм къыщIэкIа фIэкIа умыщIэну, къэхъугъэ дахащэхэм: гипс фIыцIэм и кристаллхэм зы плIанэпэм къыщагъэщIа сурэтыр ещхьщ зы щIыпIэм Iуву щызэхэтIысхьа бадзэ гупышхуэм, зи дамэхэр телыдыкIхэм. Хъурей цIыкIу-цIыкIуу зэкIэщIэс сталактит, геликтит пкъыгъуэхэм я теплъэр къудамэм фIэлъ жызумым ещхьыркъэпсщ. Залхэм яхэтщ, Iупхъуэ хъар къепхъухам хуэдэу, кристалл хъарпщIэр телъыджэхэр зи блыным щызэхэлъхэри. Ауэ псом нэхърэ нэхъ телъыджэщ, а дахагъэ псори щIыуэпсым къызэригъэщIыр, абы и зэфIэкIыр зэрыгъунапкъэншэр нэрылъагъу къытщищIу.

Лъостэн Музэ.