Адыгэ Мюнхаузен

 Шэч хэмылъу дэтхэнэ лъэпкъми иIэжщ езым и IуэрыIуэдзхэр, таурыхъ-шыпсэ ныбэхэр, уэрэдгъуохэр, кIэщIу жытIэмэ, лъэпкъ IуэрыIуатэм хуэIэижьхэр. Абыхэм увыпIэ щхьэхуэ щаубыд зэгъэкIуауэ, узыIэпишэу пцIы зыупсыфхэм, шыпсэхэм, гушыIэхэр къэзыгъэщIхэм.

Апхуэдэ цIыхухэм я щапхъэщ нэмыцэхэм я Мюнхаузеныр. Абы «къехъулIауэ» жиIэжахэр щызэхуэхьэса тхылъыр, сабийхэми балигъхэми яфIэгъэщIэгъуэну, къэрал куэдым щызэлъащIысащ. А тхылъыр апхуэдизу цIэрыIуэ зыщIар итыр псоми я фIэщ хъууэ аракъым, атIэ зэ еджэн щIадзамэ, и къэIуэтэкIэм зэрызыIэпишэрщ.
Сэ си насып къихьащ адыгэхэм къытхэта апхуэдэ цIыху срихьэлIэну. Ар Хьэбэз (Къэрэшей-Шэрджэс) щыщ лIы хъарзынэ Уэрзалы Бийщ. И цIэ дыдэр Борист, ауэ къуажэдэс псоми зэрацIыхур Бийт.
 А тхьэмыщкIэр зауэ нэужь гъэ хьэлъэ дыдэхэм щIакхъуэгъажьэу Хьэбэз сельпом щылэжьат. Езыри и цIэри ди гум IэфIу къыщIинэжар къызэрымыкIуэу щIакхъуэ гурыхь игъажьэу зэрыщытам и закъуэкъым…
А лIым щIакхъуэр жьагъэххэу хьэкум къыщрихыжкIэ, и мэ гуакIуэр щIакхъуэ гъэжьапIэм и хъуреягъкIэ, хьэблитI-щыкIэ зэбгрыкIыурэ, жыжьэу псэухэми къытщIихьэрти, хъыбарегъащIэ тхуэхъурт.
АтIэ, жэщ ныкъуэм чэзур къэдубыду, пщэдджыжьым и щхьэгъубжэ цIыкIур къыIуихауэ чэзур къыщытлъыскIэ, мардэкIэ пыбзыкIауэ къыдащэ щIакъуэ фIыцIэм и щхьэм, зэи блимыгъэкIыу икIи щымыгъупщэу, зы бзыгъэ цIыкIу нэхъ мыхъуми лейуэ сабийхэм къытхутригъэтIысхьэрт, мопхуэдиз зэманкIэ щыгъыныджэрэ дыкъыжауэ зэфIэта сабийхэм тIэкIу дигухэр къигъэхуэбэжын, унагъуэм къыщыдэжьэ быныр зыщыгугъ щIакхъуэ тыкъырым дынэсыжыху демыпIэскIун щхьэкIэ.

А щIакхъуэ дзакъэгъуэ тIущым дэ абы щыгъуэм къытхуищIэу щытамрэ абы къэуатрэ IэфIыгъэу щIэлъамрэ (иджы ягъажьэ щIакхъуэ лIэужьыгъуэ куэдым ауи ядумылъагъужыр), нобэрей сабийхэм, нэху къекIа щIакхъуэ яхуэзымышххэм, дауэ къагурыбгъэIуэн?

Апхуэдэт Хэку зауэшхуэм и нэщIэбжьэ псоми пхрыкIыу къэзыгъэзэжа адыгэлI нэсым и гупцIанагъэр. ЩIакхъуэ къызэращэхун ахъши ямыIэу, щIакхъуэмэм епэмын щхьэкIэ, Бий и щхьэгъубжэ цIыкIум, япэ дралъэфейуэ, къыIуувэ сабий ибэ, тхьэмыщкIэ дапщэ а угъурлыжьым игъэшхар! А зэман псэзэпылъхьэгъуэм къуажэдэс фызабэ дапщэ зыдэIэпыкъуар а лIы хьэлэлыр? Уеблэмэ, щIакхъуэр щибзкIэ, сэм иущыкъуей тIэкIури яхузэхуихьэсурэ яхуигуэшырт а мащIэр псэкъегъэл зыхуэхъуу щытахэм. 

И жумартыгъэ къудейкIэтэкъым Бий къызэрацIыхур. АтIэ гуп яхыхьами, зэхигъэсын лъэкIырт, дыхьэшхыным я ныбэхэр игъэузауэ. ГъэщIэгъуэныр аракъэ, Бий и гушыIэ дахэхэм зэи гукъанэ къахэкIыртэкъым, зыми уэим къыхуищIтэкъым.

МащIэщ къигъэщIар а цIыху угъурлым. Зауэм къыхиха псэм, Iэпкълъэпкъым я дыркъуэхэм, фэбжьхэм гъащIэ кIэщI ящIащ лъыкIэ къизэуа мамыр гъащIэм гу щимыхуэу, и быным я хъер имылъагъуу.

Дэри IуэрыIуатэр зэхуэхьэсыжыным нэхъ тедубыдэ щыхъуам езыр диIэжакъым. Апхуэдэу къыщIидзами, Бий жиIэжахэм ящыщ зым нэIуасэ фыхуэсщIыфынущ…

Сэ Черкесск дэт лъэпкъ-интернат еджапIэм сыщIэсу, ди деж сыщыIауэ, 1953 гъэм мэлыжьыхьым и 20-м къалэм сыкIуэжырт. Абы накIуэхэм ящыщу автобусым нитIысхьат Уарзэлыри. Моуэ, автобусыр къуажэкIэм зэрынэсыххэу къригъажьэри, къалэм дыдыхьэу къэувыIэжыху (а зэманым автобусхэр къалэм нэсыным сыхьэтитI нэблагъэ ирагъэхьырт), гушыIэ дахэхэр, шыпсэ удэзыхьэххэр къыджиIэжу къытхэсат а лIыр. Уеблэмэ автобусым исахэр щикIыжкIи къызэплъэкIыжырт…

Къалэм дыдэлъадэу икIыпIэ нэхъыщхьэм дыкъыщыувыIами, абы исахэм дыхьэшхын яухатэкъым. Сэ интернатым сызэрынэсыжу, си махуэрытхым истхауэ щыта шыпсэ-гушыIэрщ фи пащхьэ ислъхьэр.

Еуэри… пащтыхьыжьым и зэманым си адэм и адэж Къарэ КIэфIыцIэ сригъусэу, Балъшащхьэ дыщывэрт, выжьитIрэ абыхэм япэ идгъэува ди пщIэгъуалэжьымкIэ. Махуэ псом дывауэ, Къарэ КIэфIыцIэ ди хэщIапIэм сыкъигъэкIуэжащ, мафIэ сщIыуэ сыпщэфIэну. СыкъыздэкIуэжам пхъэ зэрыскъутэн джыди, мафIэ зэрысщIын мафIэдзи темылъу къыщIокIри, дадэжьым согуо:

- Дадэ КIэфIыцIэ, джыди мафIэдзи диIэкъым! - жызоIэри.

- Мыдэ къажэ! - среджэ абы. ПсынщIэу сыносри, димыIэр къризгъуэтыну кIэпIейкIищ къызетри:

- ЕужьэрэкI, тIу, жэщ мэхъу! - жеIэри сыкъеутIыпщыж. ПщIэгъуалэжьым уанэр къытызокъуэ, зызодзри, Сторожевая станицэм сыдолъадэ. Тыкуэным сыщIохьэри мафIэдз къыщызощэху. Станицэм гъукIэ нэIуасэ щызиIэти, зы джыдэжьыфI изогъэщI, зэщIэлъыкIыжауэ. А псоми кIэпIейкIитIыр ехь. Къэнэжа зы кIэпIейкIэмкIэ шхапIэм сыкъыщошхэ-сыкъыщофэри, джыдэр си кIэпкъым дэIуауэ сыкъыдошэсыкIыж.

Лъэхъу-лъэущу сыкъакIуэурэ, си шыр лъашэ зэрыхъуар къызгуроIуэри, сызэплъэкIмэ, уэ-э, лажьэ! Си кIэпкъым дэIуа джыдэ жаныр шыр ущыху и бгым техуэурэ и кIэ лъакъуитIыр пиупщIащ. 

Сытыр си Iэмалт? Шым зыкъызодзыхри, кIэбдз лъакъуитIыр гузэвэгъуэкIэ къызохьыж. Зыкъызоплъыхьри, псы къежэхыпIэм дзэлыжь гуэр дэтти, чы кIантIэ къыпызоупщI, и кIапитIыр соупэмпцIри, шыжьым и кIэбдз лъакъуитIыр пызоIулIэж. Сыкъошэсыжри, зыкъомрэ сыкъокIуэ.

СыкъыздэкIуэм ныбжь гуэрхэр къыстридзэу гу лъызотэри, сыдоплъей. Нэхъ телъыджэж солъагъу: шыжьыр зэрыздыжа дзэлычым жыгышхуэ къыдэжауэ къысщхьэщытщ, уфафэу. Уанэгу пхэнж зызощIри сыдэплъеиIуэмэ, нэхъ гъэщIэгъуэныж солъагъу: дзэл жыгым узыIэпишэу мыIэрысэ плъыжьышхуэхэр пытщ, уи нэр щIисыкIыу. СхуэшыIэнт? СхуэшыIакъым! Сыдэпщеймэ, мыIэрысэ сшхыуэрэ, жыгыщхьэм сынос. Зыкъэсплъыхьмэ – уафэгум сыкъихьат. Апхуэдэу къыщыщIэкIым:

- Уэлэхьэ, щIылъэм щызекIуэ хъыбархэм ди щхьэр дагъэужэгъуакIэ, ауэ уафэм къыщекIуэкIхэм дыщыгъуазэкъыми, зыкъэсплъыхьынщ! – жызоIэ. Жыгым сыкъыпокIри, уафэм сытохьэ.

Сэ къэскIухьыху, мыдэкIэ жыгым къыхуэзахэм дзэлым пыт мыIэрысэхэр щалъагъукIэ, шыжьри дзэлри зэдэкIуэу ядыгъу. Сэри уафэм сыкъытонэ, сыкъызэрехыжын симыIэу. Алъандэрэ пцIыт, ауэ мис иджы Iуэху хуэдэ Iуэху хэхуат Къарэ КIэфIыцIэ и къуэрылъхур. Зыгуэр зэрыхъэн хуейт.

А сызыхуэза уафэм деж хъаныжь гуэр щыпсэурти, абы хьэцэпэцэу гъэм ищIэм сыщIоупщIэри, лIыщIэу сыIуохьэ, сшхынрэ си фэ ислъхьэн тIэкIурэ нэхъ къеIызмыхыну, ауэ губгъуэм хьэуазэу къикIыр илъэсиблкIэ къызитыну. Хъаныжьри лIыщIэ пудыфIу сыкъигъуэтауэ жиIэу гуфIагъэнт, езыри хьэуазэм сыщIыхуеймкIэ къызэупщIакъым, сэри зыри жесIакъым.

Апхуэдэу илъэсиблкIэ сылIыщIэри, сыкъежьэжын щыхъум, хьэуазэм псы хезгъэутхэмэ, быдэу езгъэIуантIэурэ къыхэкIыр кIапсэ езгъэщIащ. И кIапэ лъэныкъуэр уафэм хезгъэукIа фIэрыукIэ лъэщыфIым изопхри, мыдрей кIапэр зэрыдзауэ къызодзых.

Зыкъезгъэщэтэхыжын щIэздзэри, сыкъехмэ-сыкъехыурэ, адэкIи сыдэмыпщеижыфыну, мыдэкIи сыкъелъэмэ сызэгуиудыну IуэнтIар къысIэщIоухэ. Насып сиIэти, а сыкъыщежьэжым хэзукIа фIэрыукIэжьыр быдэфIт. Си Iуэхум сегупсысу сыздэпылъым, бещтор кърегъажьэри, къуршым сыдедзэ, акъужьыр къеублэри, сыкъыдедзыж. АтIэ, хьэуазэ IуэнтIам куэдрэ уиIыгъынт? Балъшащхьэ ит псы хъуреижьым ищхьэ сыкъэхъужауэ, IуэнтIар зэпочри, псыкум сыхэмыхуэу, и гъунэм пэмыжыжьэ шэд ятIэ имыгъущыкIыпам сыкъыхохутэ, си щхьэм нэхъ къыхэмыщу, Iэ лъэныкъуэм фIэкIаи сыхуимыту. 

Си Iуэхур хэплъэгъуэт. СызыхиукIа шэд ныкъуэгъущым зыкъомрэ сыхэлъауэ сыплъэмэ, зы дыгъужь пIащэжь къокIуэ. «Уэлэхьэ, Къарэ КIэфIыцIэ и къуэрылъху, мис иджы уIэщIыхьа хуэдэмэ укъызыIэщIэмыкIыжынум!» - жызоIэ сигукIэ. Дыгъужьыжьыр къос. Си щхьэри си напэри шэдымейр къызыкIэрицыцыкI ятIэ защIэти, кхъэнсэгу къыфIэщIагъэнщ, и кIэбдз лъакъуэ лъэныкъуэр еIэтри, си нэми къыщIэбжьэу… и псыр къыстрекIэ. IукIыжыну зыщигъэхьэзырым, Iэ лъэныкъуэмкIэ и кIэр субыдщ, сыкIэщIэгуауэри, мо къэщтам шэдым сыкъыхилъэфыжащ.

Зызгъэкъэбзэжри, ди хьэсэр здэщыIэмкIэ сыкIуэрэ-сыплъэмэ - ар Iэджи щIат мэкъупIэ зэрыхъужрэ… Ди деж сыкъыщысыжам, Къарэ КIэфIыцIи дунейм ехыжри, ящыгъупщэжыни щIадзат.

Абы лъандэрэ сэ дыгъужьхэми хьэхэми зыспыIуадз: а шэдым сыкъыхэзылъэфыжа дыгъужьыжьым и лъэпкъэгъухэм зыгуэр яжриIа? Е ноби дыгъужьымэ къыскIэрихыу хьэхэр къысщыщтэрэ? Ар сыткIэ пщIэн, ауэ сэ сотынш…