«Адыгэ» рассказыр

Сватоплук Чех (1846 - 1908 гъгъ.) чех тхакIуэм адыгэ дунейр къыхэщыжу и къалэмым къыщIэкIа «Адыгэ» рассказым папщIэ пщIэ лей хуэтщIыпхъэщ. 1874 гъэм, и ныбжьыр илъэс 28-м иту, Сватоплук Кавказым къакIуэри зэригъэлъэгъуащ Урыс-Кавказ зауэм и Iэужьыр зыхуэдэр. Шынагъуэт, гукъутэгъуэт абы илъэгъуахэр. А псор и нэгу щIэту зыгъэзэжа тхакIуэм «Адыгэ» рассказыр итхащ адыгэм ди шыфэлIыфэм хуэфащэ дыдэу. Тхыгъэр къыхахыжауэ щытащ Истамбыл щыIэ Шэрджэс фIыщIэ Хасэм и тхылъ хъумапIэм. Ар чехыбзэм кърихри урысыбзэкIэ зэридзэкIауэ щытащ революцэм щыгъуэ Урысейм икIыжу Прагэ, иужькIэ Париж щыпсэуа, 1934 гъэм франджыхэм я къалащхьэм щылIэжа Бекович-Черкасский Елмырзэ. Урысыбзэр адыгэбзэм къизыгъэзэгъэжар филологие щIэныгъэхэмкIэ доктор ТIымыжь Хьэмыщэщ. Тхыгъэм нэхъыбэ еджэн хуейщ, къытебгъазэу щIэбджыкIыну зыхуэфащэхэм ящыщщи, Хьэмыщэ зэридзэкIар къытыдодзэ.

ГЪУЭТ Синэ.

Адыгэ

Рассказым щыщ Iыхьэ

Хы шэжыпсыфэм щабэу ирижэ толъкъунхэр хиупцIэу кIуэцIрокI тырку кхъухь цIыкIужьейр. Жьыбгъэ IэубыдыпIэншэм кIэщI-кIэщIурэ игъэбырыб чэтэн зэхэдыжыхьар зыщхьэщыт кхъухь зэщIэскъыскъэр IэпапIэ закъуэу къыхолыдыкI уафэ къащхъуэ-фIыцIафэмрэ тенджыз гъуабжэ-щхъуантIафэмрэ щызэIусэ нэз уэрдыхъум.

Дыгъэм къигъэва я щхьэхэр адэ-мыдэкIэ езыдзэкI кхъухьзехуэхэр ней-нейуэ хуоплъэкI зи кIапэхэр Iэта чэтэн шэтэрым зыщызыгъафIэ я унафэщIым. Алэрыбгъу теукъуеикIыжа цIыкIум зи лъакъуэхэр зэблэдзауэ тес тырку пэщэр пIалъэ-пIалъэкIэрэ йокъу и жьэм хуихь бжьамий псыгъуэм, дыщэ вагъуэхэр зыхэгъэтIысхьа абдж наргъылэм (кальян) ит псыр къигъэкъуалъэу. Пэщэр здэщысым адкIэIуэкIэ жьауэм щIэлъщ шухьэ пIащIэ шхыIэн папщIэу зытепIа цIыхухъу гуэри. Шухьэм къыщIощ щадыхьа фIэкIа умыщIэну лъахъстэн вакъэ фIыцIэхэр къызэкъузэкIа и лъакъуэхэр, и натIэ лъагэмрэ и пэ псыгъуэ кIыхьымрэ нэхъри гъур щIэхъукI и нэкIу зэхэуар. Iупэ пIащIэхэр къыхэщ къудейщ и пащIэ тхъуам.

Абы и нэхэр мащIэу зэтехами, жей куум хэт хуэдэщ. Гугъуехьымрэ нэщIэбжьэ хьэлъэхэмрэ пасэу зэрагъэлымпIыжа напэм и дэтхэнэ лэдэхри гуауэ кIыхьхэм я нэпкъыжьэ жагъуэу абы къытощ. Тенджызым къызэрытехьэрэ лIыжьым зигъэхъеяуэ гу лъатакъым кхъухьзехуэхэм - кхъухь зэщIэскъыскъэм игъэш тхьэусыхэри, езыхэм я зэрызехьэ макъри къызэрыфIэIуэху щыIэкъым абы. «Тенджызыр езэгъыу къыщIэкIынкъым, - зэхъуцацэрт ахэр. - ЕшагъэнкIи мэхъу, уафэмрэ хымрэ я сурэт зызымыхъуэжыр имыужэгъуа уи гугъэ?»

Абы хэту, тутын ефэныр зэпигъэури, кхъухьыр зейм шухьэр зытепIам дежкIэ зриIуэнтIэкIащ, и Iэпэр кхъухьыр здэкIуэмкIэ ишийуэрэ:

- Плъэт, Аслъэн-бей!

ЛIыжьым хуэмурэ и нэхэр къызэтрихащ. Абы и нэ фIыцIэ пIащитIым занщIэу зрагъэхъуэжащ и нэкIум. Хъуэпсэгъуэ нур гуэрым къыдэхъуэпскIа а плъэкIэм напэ зэлъэжам телъ гуIэ дыркъуэхэр тралъэщIыкIыжри псэ къыхагъэхьэжат. ЗытэлайкIэ ар гупсэхуу плъащ тырку пэщэм и Iэр здишия лъэныкъуэмкIэ. Аслъэн-бей и нэкIу зэхэуар зэлъыIукIыурэ плъагъуу нэху хъурт. Асыхьэтым и Iэпкълъэпкъым малъхъэдису ирижа гуэрым Аслъэн-бей къызэщIиIэтащ, и тепIэн тIэкIур зытридзри тIэу пкIэгъуэкIэ ар кхъухьыпэм къыщыхутащ. Апхуэдэ лантIагъэрэ къарурэ лIыжьым къызэрыкъуэкIар яфIэтелъыджэу иджы абы кIэлъыплъырт кхъухьзехуэхэр. И щIыб къэгъэзауэ кхъухьыпэм тетым и ныбжьым хуумыгъэфэщэну иIэ Iэпкълъэпкъ зэкIужым, ятIэхум къыхэгъэжыкIа хуэдэ къабзэу упса и щхьэм, иджыри зэрыкъарууфIэр къыбжиIэу шэщIа и пщэм еплъурэ тырку пэщэми игъэщIагъуэрт гъащIэ хьэлъэм къызэфIимыгъэщIа а «уэздыгъей уардэр».