Къэнжал зауэм и зы теплъэгъуэ.
Сурэтыр КIыщ Мухьэдин ищIащ. Испание, Кадиз, 2008 гъэ
МэшбащIэ Исхьэкъ и «Ажал гъуэгу» тхыдэ романым теухуауэ
ЦIыху щхьэхуэми ещхьу, дэтхэнэ лъэпкъми балигъыпIэ иIэжщ. Зыри пщIэншэу къыздытемыхьэ дунейм абы адрейхэм къахэщу щиубыд увыпIэр нэхъ IупщIу, нэхъ гугъэзагъэу щилъагъуж, жэуаплыныгъэ къытехуэр гум нэсу нэхъ щызыхищIэ ныбжь. Адыгэм и блэкIам уриплъэмэ, лъэпкъыр зэрызыгъэубыд щхьэ къэIэтыгъуэ нэхъ хэIэтыкIауэ ди япэ итахэм ди нэгум къыщIанащ иджыпсту тIэщIэлъ МэшбащIэ Исхьэкъ и романыщIэр зытеухуа Къэнжал зауэр.
Бзэм и дахэмрэ тхыдэм и пэжымрэ
Сыт «Хэку» жыдэзыгъэIэр? ЦIыхури зи бзэ мыпсалъэ псэущхьэри гъащIэм къыщыхыхьа, нэхъ зэса, зыхуей нэхъ щыхуэзэ щIыналъэм лъыкIи гукIи епхауэ къокIуэкI сыт щыгъуи. Тхыдэ гъунэгъуми жыжьэми уриплъэмэ, зы бзэ зыIурылъ цIыху бжыгъэшхуэр лъэпкъ хъун-мыхъуныр ар зытепсэукI щIы кIапэм къыхуэпабгъэхэм зэрабгъэдэта, зэрапэщIэта щIыкIэм елъытауэ къыщIокI. «Тхыдэ» хъужри щIыналъэ щхьэхуэхэр щызэпаубыда зауэзэрылIхэм кърикIуа зэхъуэкIыныгъэхэракъэ?! Лъэпкъ мыхъуу къэралыгъуэ хъуфа зэрыщыIэм хуэдэ къабзэу, къэралыгъуэ уардэу замыIэтами, тхыдэм къызэрыхэнэн къарурэ зэфIэкIрэ къызыкъуэзыхыфа лъэпкъхэри щыIэщ.
Къэнжал Iуащхьэр адыгэхэм я Троящ. Европей щэнхабзэм и хъугъуэфIыгъуэу къалъытэ «Илиадэмрэ» «Одиссеемрэ» гъуэгу езыта а зауэ цIэрыIуэм ещхьу, кърым хъанхэмрэ адыгэпщхэмрэ фIэгъэнапIэ яхуэхъуа щхьэусыгъуэри зи щIыхьыр ягъэпуда бзылъхугъэм епхат. Алыджхэм я нысэр бийм къытрахыжын папщIэ дзэшхуэ зэрагъэпэщу кхъухь бжыгъэшхуэкIэ ежьахэмэ, адыгэхэр щагъэукIытар езыхэм я щIыналъэрати, шыпхъум къыщхьэщыжа зэкъуэшхэм хъаныкъуэр Къэбэрдейм щаукIыжри, абы къыкIэлъыкIуа хъаныдзэм езыхэм я щIыналъэм щезэуат.
Захуагъэмрэ текIуэныгъэмрэ зэIэпэгъу щыхъум дежщ Гомер хуэдэ уэрэдусхэм жьэ щагъуэтыр. Троя зауэр зэрыщыIам алыджхэр дунейм зэрытетыр ягъэIуну Iэмал къарита къудейкъым, я тхыдэми я тхыбзэми лъабжьэ яхуэхъуа тхыгъэхэм дуней псор зэлъащIысауэ тхылъеджэхэм нобэми ныжэбэми я IэфIыр зэIэпах. ГурыIуэгъуэщ Троя зауэм куэд зэрытетхыхьар, ауэ Гомер и тхыгъитIращ езы тхыдэм къыхихари цIыхухэм ягу къинари.
ДызэплъэкIыжурэ ди нэгу къыщIэдгъэхьэ фIэкIа, нобэ дунейм зы адыгэ теткъым зэгуэр и хэкумрэ абы и цIыхубэмрэ зэуIуу илъэгъуауэ. Зэманым декIур лIыфIщ, итIани, щIырэ псырэ, хьэуарэ нэхурэ щымыщIэ къэкIыгъэм и лъабжьэр нэхъ быдэ зэрыхъум хуэдэ къабзэу, цIыхум къыдалъху фIыгъуэ псоми нэхъ тыншу зыщиузэщIыр псэкIэ зэпха щIыпIэрщ. Абы къыхэкIыу, МэшбащIэ Исхьэкъ и романыщIэр, лIыгъэ зэхэгъэкIыпIэкIэ узэджэ хъун Къэнжал зауэр илъэс 310-рэ щрикъуа илъэсым къыкIэрымыхуу хьэзыр хъуар, ди лъэпкъ гурыщIэр нэхъ куу зыщI Iуэхугъуэу зэрыщытри щIыщытри наIуэщ.
Шэч хэлъкъым Къэнжал Iуащхьэр лIыхъужь нэхъыщхьэу зыхэувэн IэдакъэщIэкI куэд иджыри дунейм къызэрытехьэнум. Ауэ Толстой Лев и «Зауэмрэ мамырыгъэмрэ» ещхьу, «Ажал гъуэгур» «дэри дылъэпкъщ» жыдэзыгъэIэ романщи, ар зи IэдакъэщIэкI тхьэмадэм и къалэмыр иджыри куэдрэ лъэпкъым тхуэмахуэн Тхьэм ищI.
КъалэмыпэкIэ къатIа псынэ
Къэбэрдейр, КъухьэпIэ Шэрджэсейр, Урысейр, Кърымыр, Къалмыкъ хъаныгъуэр, Кърым хытIыгуныкъуэр - щIыналъэ куэд къызэщIаубыдэ икIи жыжьэу заукъуэдий МэшбащIэм и романыр щекIуэкI щIыпIэхэм. Езы зауэзэрылIыр зы жэщ-зы махуэм зэфIэкIа щхьэкIэ, ар къэзыша щхьэусыгъуэхэр илъэс пщIы бжыгъэкIэ тхыдэм и гъуэжькуийм зэтрихьат. А Iуэхугъуэхэм хэпщIа хъуа къэралхэр, пащтыхьыгъуэхэр, хъаныгъуэхэр щызэблокI романым и напэкIуэцIхэм. Езым щыгъуазэ дызэрищIымкIэ, тхакIуэм къигъэщхьэпащ щIэныгъэлIрэ журналисту цIыху 38-м я лэжьыгъэхэр. «КъалэмыпэкIэ псынэ куу къэстIым ещхьу, къарууэ збгъэдэлъымкIэ селIэлIащ тхыдэм и псынэпс псэхэлъхьэжыр къыщезгъэудын папщIэ, - щетх Исхьэкъ романым и «КIэухым». - А зэманым псэуа цIыхухэм я гъащIэмрэ я кIуэдыжыкIэмрэ пэжу къэзгъэлъэгъуэным зэрыслъэкIкIэ сыхущIэкъуащ, лIыхъужь къэзгупсысахэм я дуней тетыкIэр хъыбарым хэзухуанэурэ». Романым и кIыхьагъкIэ къыхэувэ гуэдзэн цIыкIухэр тхакIуэм жиIэм щыхьэт тохъуэ. Тхыдэм щыщ нэрыбгэ гуэр, псалъэм папщIэ, Айшэ къалмыкъ хъаныр, Карл XII швед пащтыхьыр, Пётр Езанэ урыс тепщэр, къинэмыщIхэр гукъэкIыжхэм къыщыхэувэм деж, тхакIуэм ахэр тхылъеджэм къригъэцIыхун, итIанэми «тегупсысыкIыу» романым щекIуэкI хъыбарыр абыхэм яримыгъэгъэлъэхъэн папщIэ, абыхэм ятеухуа сатырхэр щхьэхуэу къехь. А Iэмалым тхакIуэм и псалъэм къару лей къыщIелъхьэ, езым къызыфIигъэщIа гуэр сюжетым къыхэувэми, зытепсэлъыхьым и лъагъуэм зэрытемыкIар уи фIэщ ищIу.
«Си Iэнэм Къэнжал Iуащхьэм къытекIа зы мывэ телът, щIэх-щIэхыурэ зэпэсплъыхьу, - къеIуэтэж Исхьэкъ романым зэрелэжьа щIыкIэр. - Абы Iуэхум сытригъэгушхуэ хуэдэу щыт щхьэкIэ, езыр щымт. Мывэхэм я хьэлщ ар. КъэхъукъащIэхэри езы мывэхэри щымыIэххам хуэдэу, щыму лIэщIыгъуэхэм я щхьэлыр ягъэлажьэ, псори зэманым и сабэм храгъэхьэжэу. Ауэ зэманыр цIыхугум, лъэпкъым и гум къыщызэтонэ. Псом хуэмыдэу, абы, Къэнжал зауэм ещхьу, лIыхъужьыгъэмрэ лIыгъэмрэ епха щапхъэхэр щыхэтым деж».
Адыгэ цIыхубэр Къэнжал зауэм и зэманым
Романым и сюжетыр зауэр щекIуэкIа 1708 гъэм хуозэ. Нэгъабэ хуэдэм Менгли-Джэрий дзэшхуэ дэщIыгъуу Къэбэрдейм къагъэкIуат, Къанокъуэхэ я пхъум и Iыхьлыхэр къыщхьэщыжу яукIа Шэхьбаз-Джэрий илъ ищIэжын, Бгитху Iэгъуэблагъэм иIэпхъукIыу Бахъсэн псыхъуэм зыщызыубгъуа адыгэхэр я пIэ иригъэтIысхьэжын унафэр къихьри. Ауэ и тутын лулэр я пщы уэлийм и щхьэфэм къытезыунэщIа хъаным зрагъэцIыхужат адыгэхэм: кърым «хьэщIэхэм» ящыщу щхьэж иригъэблэгъар иукIыжыну зэгурыIуэхэри, Менгли-Джэрий и псэр пыт къудейуэт Кърымым зэрекIуэлIэжар. Иджы адыгэхэм я нэ вагъуэхэр яригъэлъагъужыну къежьэр езы хъан Къаплъэн-Джэрийт.
«Къэбэрдейр дэтхэнэ гъунэгъуми и гурыIупсыр къэзыгъажэ щIыналъэт», - гурыIуэгъуэ ещI МэшбащIэм адыгэхэм я щIыналъэ цIыкIур щIызэпаубыда щхьэусыгъуэр. ТхакIуэр зэреплъымкIэ, бийхэми ахэр хэкум къэзышэ лъэпощхьэпохэми захъуэж. Ауэ лъэпкъыр гузэвэгъуэхэмыкI зыщIыр сыт жыпIэмэ, ар адыгэпщхэм я хьэл мыхъумыщIэ зызымыхъуэжхэрщ. «ГурыIуэгъуэщ зэгурыIуэныгъэ зэрымылъ унэр къызэрызэтемынэнур, абы къыхэкIыу къэбэрдеипщхэм я зэныкъуэкъум нэгъуеидзэм къыщIэна лъэпкъхэми, дагъыстэн шамхалхэми, къалмыкъ хъанхэми я Iыхьэр зэрыхахыным хущIэкъухэрт. Ауэ псом нэхърэ нэхъ Iэзэу икIи нэхъ бзаджэу а пщы зэдауэм фейдэ хэзыхыр Кърымыр зи унафэ щIэт Тыркурат. Чингиз хъан къытепщIыкIа Кърым хъаныгъуэм адыгэщIхэр езым ейуэ илъытэжырт».
Адыгэхэм къазэрытеуэнум Кърым хъанхэм зыхуагъэхьэзырыху, тхакIуэм цIыху бжыгъэшхуэ зыхэт романым и дэтхэнэ зы лIыхъужьри къыдегъэцIыху. Лъэпкъ унафэр зыIэщIэлъ цIыхушхуэщ Къэбэрдейм и пщы уэлий ХьэтIохъущокъуэ Кургъуокъуэ. Абы и чэнджэщэгъу Къэзанокъуэ Жэбагъы а зэманым и ныбжьыр зэрыхъур илъэс тIощIрэ тхурэт. Ашабэ Миншакъ, Шурдым Жанхъуэт, ЦIыпIынэ Хьэсанш, Быж Нэгъур, Дамдей сымэ адыгэпщым и лъэныкъуэкIэ къыщыт акъылэгъу защIэу дегъэлъагъу тхакIуэм. Гупсысэхэр, уэршэрым зэрыхэувэ хьэлыр, къигъэщхьэпэ псалъэхэр, пхигъэкIыну зыхущIэкъу Iуэху еплъыкIэр, ихъуреягъкIэ щекIуэкI къэхъукъащIэхэм зэрахущытыр - ахэращ дэтхэнэ тхакIуэми и лIыхъужьыр къузэригъэцIыхун Iэмэпсымэу иIэр. МэшбащIэм Къэнжал зауэр зэрилъагъур хуитыныгъэмрэ дэкъузэныгъэмрэ щызэпэщIэува зауэзэрылIущ, абы къыхэкIкIэ захуагъэм и дамыгъэу къилъытэ Кургъуокъуэ, Къаплъэн-Джэрий елъытауэ и къарур нэхъ мащIэми, езыр хъаным нэхърэ нэхъ гу щабэу къызэригъэлъэгъуэным иужь итщ. Пщым и цIыху щIыкIэр нэхъ уи фIэщ зыщI пычыгъуэу романым къыхоувэ абы къапхъэным иубыда мыщэр зэрыригъэутIыпщыжыр. Мыщэ шырымрэ езым и блыгущIэтхэм къаубыда мыщэ-анэмрэ ХьэтIохъущокъуэм езым и лъэпкъым щхьэщымыкI анэ-бын гузэвэгъуэр игу къагъэкIыж. Абдежу къыпфIощI адыгэ сабийхэр Кърымым ирагъэшэн Iуэхур къызэтрамыгъэувыIэу зэрымыхъунум теухуа унафэ быдэр игукIэ къыщищтэр.
Кургъуокъуэ щIохъуэпс и лъэпкъыр зы унафэм щIигъэувэным, ауэ асыхьэтым къытехуэ къалэныр игъэзащIэ фIэкIа, езыр а унафэр IэщIэлъыным хуэпабгъэу къыхэщыркъым романым. «Къэбэрдейри къэралыгъуэ хъуфынут, - жреIэ абы Къэзанокъуэ Жэбагъы, - пщыхэм зэныкъуэкъун щагъэтамэ». Абы и еплъыкIэмкIэ, щхьэж и пагагъыр, япэ итын гуращэр IуимыгъэкIуэтмэ, лъэпкъыр зэрыубыдыфынукъым, зы унафэщI и жьауэ щIэувэн хуэдэу. «Уэ ухъуфынут апхуэдэ тепщэ!» - жреIэ Кургъуокъуэ зи щIалэгъуэ Жэбагъы. Къэзанокъуэри пщым и акъылэгъущ лъэпкъыр зэрыубыдын зэрыхуеймкIэ, ауэ МэшбащIэм и Кургъуокъуэм лъэпкъыр зы зыщIыфын къарууэ илъагъур хабзэм и закъуэмэ, Жэбагъы абы диныр дэгъэIэпыкъун хуейуэ къелъытэ. Ари тхакIуэм къехъулIа IэбэкIэу зэрыщытыр наIуэщ. Зэман блэкIым и дамыгъэу щыт ХьэтIохъущокъуэм и пIэм абы къригъэувэ хуэдэщ лъэпкъыр зытехьэ гупсысэкIэщIэм и дамыгъэу къищтэ Жэбагъы: «Ди закъуэкъым, ислъам диныр зезыхьэу хъуар - ахэр ирехьэрып, иретырку, иретэтэр, иренэгъуэщI - псори дыщыхэхэсщ мы дуней хьэхум. Дэ къэбэрдейкIэ, бжьэдыгъукIэ, абэзэхэкIэ, кIэмыргуейкIэ, шапсыгъкIэ дызэджэж щхьэкIэ, псори дыадыгэщ, ауэ зэхуэдэу зетхьэ диным дызэгурегъаIуэ».
Романым и сюжетым зауэмрэ текIуэныгъэмрэ хуэгъэпсауэ зэрызригъэужьым къыдэкIуэу, тхакIуэм гъэщIэгъуэну пхеш гу къабзагъэм, цIыхур цIыху зыщIыж и дуней зыхэщIэкIэм зэрызихъуэж щIыкIэхэри. Мыбдежым дигу къэдгъэкIыжыпхъэщ МэшбащIэ Исхьэкъ тхакIуэрэ усакIуэу зэрыщытым къыщымынэу, зэдзэкIакIуэ лэжьыгъэ зыбжани зэриIэр. Пушкин, Блок, Некрасов, Есенин, Маяковский сымэ я тхыгъэхэм къадэкIуэу, Исхьэкъ Куэшбей Пщымахуэ и гъусэу адыгэбзэкIэ зэридзэкIауэ щытащ «КъурIэн лъапIэр». Ар къыщIыхэдгъэщыр романым и кIыхьагъкIэ тхакIуэм адыгэгур муслъымэн диным зэресэ щIыкIэр къигъэлъэгъуэным зэрелIалIэрщ. Абы и щапхъэу къэтхьынщ Мамсыр Нэкъар теухуа зы пычыгъуэ: «Нэкъар зэрымыщIэкIэ дыгъэр игъэлъэпIэну игу къихьащ, и Iэри къиIэтакIэт, уафэм щIыхь хуищIыну, ауэ щIегъуэжри, и шым елъэдэкъэуащ. Гъуэгу здытетым, ар егупсысырт: «Сеуэу, шэджагъуэ нэмэз сщIын? Си фIэщыпэут сэ ар зэрысщIынур, нэкIэ умылъагъу Алыхьым сызэхищIыкIынумэ, бгъэдэслъхьэ си гукъеуэр къыздигуэшыну щытмэ…»
Сыт хуэдэ зэманым утемытхыхьми, ухуей-ухуэмейми, узыхэпсэукI зэманым и нэпкъыжьэ абы къытыбонэ. Апхуэдэу, Исхьэкъ зэрымыщIэкIэми, езыр хуейуэ хигъэувами, нобэ нэхъ гуащIэ дыдэу адыгэ цIыхубэ утыкум илъ «динымрэ хабзэмрэ» зэпэщIэтыныгъэм и нэхъыжь псалъэр хегъэувэ. Романым нэхъ лъагъугъуафIэу къыхэщ лIыхъужьхэм яз Ашабэ Миншакъщ тхакIуэм зыIурилъхьэр езым и гупсысэхэр: «Дэ ефэнды Къэсей ди фIэщ хъуркъым, и уазхэр ди тхьэкIумэм идгъэхьэркъым, ди Iыхьлыхэм я фIэщхъуныгъэри ядэтIыгъыркъым. Ауэ уи гъащIэ псор Iиманыншэу епхьэкIыныр напэтехщ».
ЦIыхугъэ зиIэрщ лъэпкъыфIым къыхэкIар
МэшбащIэм гъэщIэгъуэну къехъулIащ адыгэ гъащIэм къыхэIэбэ хамэ къэралхэм я тепщэхэр и романым хигъэувэнри, а къомыр зэпызыщIэ щхьэусыгъуэхэр зэригъэзэхуэнри. Абы зэм тырку сулътIан Ахьмэд Ещанэм и сэрейм дешэ, абырэ Къаплъэн-Джэрийрэ нэхъыфIу къыдигъэцIыхун папщIэ, зэм Пётр Езанэмрэ Черкасский Iэлыджыкъуэрэ я Iэгъуэблагъэм дыкъыщохутэ. Кърым аскэрхэм ирахьэжьа Налмэсрэ Сурэтрэ я лъыхъуакIуэ ежьа Ашабэ Миншакърэ Джэрыджэ Мэремрэ я нэгуращ зыщIигъэкIыр тхакIуэм езы бийхэри зэгурыIуащэу зэрыщымытыр.
Лъэпкъ Iуэху фIумыщыну Iэмал къозымыт, апхуэдиз лъэныкъуэ щызэжьэхэуэ зауэм зэхэгъэж умыщIу утепсэлъыхьыну гугъущ. ИтIани, МэшбащIэм Iэмал къегъуэт захуагъэр цIыхур къызыхэкIа лъэпкъым и закъуэ епхауэ зэрыщымытыр утыку къищIыну. Дауэ ар абы къызэрехъулIэр? Романым щызэпэщIэт гупхэм - кърым лъэныкъуэми, адыгэхэми, балъкъэрхэми - дэ щыдолъагъу къызыхэкIа лъэпкъым епцIыжа, абы и бийм IуэхутхьэбзащIэ хуэхъуа цIыхухэр. Адыгэхэмрэ балъкъэрхэмрэ я зэхуаку зэгурыIуэ дэмылъамэ, Кургъуокъуэ Урысбийхэ я хьэгъуэлIыгъуэм щыхьэщIэнт? Хьэмэрэ езы Урысбийхэ къакъуэувэнт? Щапхъэхэм я нэхъ IупщIщ гъэщIэгъуэныщэу романым къыхэувэ Абрэдж зэадэзэкъуэр. Адэм кърымхэм я лъэныкъуэр иIыгъщ, къуэр - Кургъуокъуэ и унафэм щIэтщ. Бзылъхугъэхэм я гугъу пщIымэ, образ нэхъ гукъинэжхэм язщ Абрэдж Даур и анэ, пщы Бэлэтокъуэм и шыпхъу Къутас. Абы и щхьэгъусэу щыта, и лъэпкъым епцIыжа Мырзэбэч тхакIуэм «фIыцIабзэу» къимыгъанэу, адыгэхэм текIуэныгъэр къаIэрыхьа нэужь, и къуэм «къысхуэгъэгъу» псалъэкIэ зыхурегъэгъазэ. Ауэ Даур ар адыгэкхъэм щыщIригъэлъхьэн идэркъым.
ЛIыхъужь зызыхъуэжхэр
Литературэр тхыдэм Iэпэгъу щыхуэхъум деж къыщIэкIынщ дунейм къыщыхъу псори цIыху хьэлым зэрелъытар къыщыбгурыIуэр. ТхакIуэм къимыкIуэту романым щызэпэщIегъэувэ лъэпкъым, диным, хабзэм, дунейм тетын зэрыхуей щIыкIэм теухуауэ Iуэху еплъыкIэ зэхуэмыдэ зиIэ цIыхухэр. Езым иIыгъ лъэныкъуэр нэхъ игу ирихь адыгэлIхэм ядыболъагъу. Гулъытэр нэхъ къэзымыутIыпщ лIыхъужьу романым хэтщ Бэлэтокъуэ Болэт. ЦIыху хэтыкIэкIэ узыIэпызышэ пщыр мэбэлэрыгъри, ищIэр къыгурымыIуащэурэ, бийм лъэмыж зэрыхуэхъуар зыхещIэж. Мыр литературэбзэкIэ «хьэл зызыужь» жыхуаIэхэм хеубыдэ. «Сыт мы зэхэсщIыхьар? Си щхьэр къэзгъэпцIэжри, зызгъэпудыжащ, захуэу Iуэхум сыхэкIын сфIэщIри. Сыхэт иджы сэ? СыхьэщIэ? Сыгъэр? Хьэмэрэ и лъэпкъэгъухэм ебгъэрыкIуэж хъаным срищхьэхъумэ?» - а гупсысэхэр тхакIуэм зыбгъэдилъхьа Болэт асыхьэтым зыкъещIэж, и гъусэр къегъэдаIуэ, къыбгъэдэт хъаным и зауэлIхэр зэтреукIэри къыщIопхъуэж. «Щыуами къэгъэзапIэ иIэщ», - жыхуиIэ щIыкIэу, тхакIуэм а зэхъуэкIыныгъэр Бэлэтокъуэм и образым ирепх.
ЛIыхъужь «фIыцIабзэхэм» ящыщщ тхакIуэм езы гъащIэм «псэууэ къыхиха» Бахунов Жафар-балъкъэрымрэ Блахъуэ ТотIрэш-адыгэмрэ. «Мы щIыпIэхэр зэрыщыту къэбэрдейхэм балъкъэрхэм къытраха я хъупIэхэращ», - мэкIий Бахуновыр. «Сыт лъандэрэ ар балъкъэр хъупIэ зэрыхъуар? Псапэу Iуащхьэмахуэ лъапэ деж фызэрыдгъэтIысар фымыщIэжу, иджы дывгъэсэжыну фыхуежьауэ ара?», - пэроуэ абы Блахъуэр. А тIум язми я лъэныкъуэр езым зэримыIыгъым и щыхьэту, тхакIуэм утыкум кърешэ зэпэщIэтитIым я лъэпкъэгъу Iущхэр, пщIэрэ щхьэрэ зиIэхэр, акъыл узыншэ къызыкъуэзыххэр.
Нэхъ нэгъэсауэ, нэхъ гукъинэжу, гъэщIэгъуэн къудей мыхъуу, гум лъэIэсу къэгъэлъэгъуа хъуа лIыхъужьхэм язщ Мачыхъу-дадэ. «Балъкъэр куэншыбым дыхэкIыжынщ зэ», - жызыIэ Блахъуэм Мачыхъу-дадэ жэуап ткIий ирет. «УкIытэ жыхуаIэр пщIэжыркъым уэ, Блахъуэхэ я къуэ, - хуэгубжьащ абы Мачыхъу, щыхупIэм бгъэдэсу. Уэ абыхэм балъкъэр ерыскъы ядэбгуэша пэтрэ, иджы уогъэпудыж. Ахэр дэ тхуэдэ дыдэ цIыхущ».
Бийхэм гъуэгугъэлъагъуэ захуищIу зыгъэгъуэща Сусанин Иван уигу къэзыгъэкIыж Мачыхъу-дадэ кIуэцIылъ гу къабзэм хуэфащэщ дуней ехыжыгъуэм къызыкъуиха и лIыгъэри.
Лъагъуныгъэ зыхэмыт романыр роман хъурэ сытми? Налмэсрэ Мэремрэ, Сурэтрэ Нэкъаррэ зэрызэфIэкIуэдамрэ зэрызэрыгъуэтыжымрэ къигъэлъагъуэкIэрэ, тхакIуэм лъэпкъым и пщэдейрей махуэр ди нэгу къыщIегъэувэ. Ауэ ипэжыпIэкIэ «лъагъуныгъэ макъамэр» нэхъ дахэу къызыхэIукIыр дэнэ деж жыпIэмэ, ар иджыпсту зи гугъу тщIы Мачыхъу-дадэрэ «Мэлгъуэшхэ япхъу» абы и щхьэгъусэмрэ ятеухуа сатыр зыбжанэрщ. «Зэхэпхрэ мышыд тхьэмыщкIэр зэрыкъугъыр? - йопсалъэ Мачыхъу зи псэр хэкIауэ нэху къекIа и псэгъум. - Апхуэдэ дыдэу сэри си псэр пкIэлъокъугъ»… И Iэпэ кIэзызхэмкIэ ар телъэщIыхьащ и щхьэгъусэм и щхьэр зытелъа щхьэнтэм. ИтIанэ и гъуэлъыпIэм бгъэдыхьэжщ, абы дэпщейщ, фочыр иузэдри, къримыгъэблэгъа хьэщIэхэм япэплъэн щIидзащ».
Къэнжал зауэмрэ нобэмрэ
Тхыдэр роман щыхъужым деж, тхакIуэм и Iуэху еплъыкIэмрэ лъэпкъыр абы акъылэгъу дэхъун-дэмыхъунымрэ куэд елъытащ. Дауэ нобэрей адыгэхэр 1708 гъэм къэхъуа а зауэзэрылIым дызэреплъыр? Сыт и лъабжьэр «Къэнжал зауэр илъэс 310-рэ ирикъуащ» щыжытIэм деж дызыгъэгуфIэ щхьэусыгъуэм? Гухэхъуэшхуэри тхыдэщ, гузэвэгъуэшхуэри тхыдэщ. Къэхъуари къэщIари зымыщIэ адыгэ сабийм Къэнжал зауэм хилъэгъуэнур «дыдейхэр зэрытекIуаращ». «Си лъэпкъ, си къуэпс» жызыIэ нэхъ балигъыIуэм тхыдэм къыхэщ а щапхъэ дахэм лъэпкъыр жэщ-махуэ имыIэу зыщIэхъуэпс плъапIэ лъагэм гугъэ хуищIынымкIэ щIэгъэкъуэн лъэщ хуохъу.
Нобэрей кърым щIэныгъэлIхэм Къэнжал зауэр зэралъагъур благъагъкIэ зэпыщIа кърым хъанхэмрэ адыгэпщхэмрэ я зэхуаку къыдэзэрыхьа «Iуэху блэкIыущ». «Дигу къэдгъэкIыжыпхъэщ, - етх кърым-тэтэр тхыджэдж Абдулаевэ Гульнарэ, - адыгэхэр хъаныр зыхъумэ дзэм зэрыхэтар, къэралыгъуэм и унафэр зезыгъакIуэ Кърым диваным къулыкъу лъагэ дыдэхэр щаIыгъыу зэрыщытар. Псом нэхърэ нэхъыщхьэращи - адыгэхэр Джэрий лIакъуэм и хъаныкъуэ псоми я атэлыкъхэт».
Ауэ Къэнжал текIуэныгъэр мыхъуамэ, нобэрей кърымхэм ар щIыжаIэн щхьэусыгъуэ яIэну пIэрэт? Сыт-тIэ адыгэпщхэм къару къезытар 1708 гъэ пщIондэ зи унафэ ягъэзэщIа кърым хъанхэм япэщIэувэну?
Ар IупщI дыдэу къегъэлъагъуэ урыс тхыдэтх Смирнов Владимир: «Адыгэпщхэр зэчэнджэщыжри, хъаным псалъэ хурагъэхьащ: «Апхуэдиз пщылI бжыгъэ етт ди хабзэу щытами, ипэ зэманым хъанхэр илъэс пщыкIутхум - илъэс тIощIым зэ яхъуэжу арат. Иджы илъэс къэс хъаныщIэ трагъэувэу къаублащ. Дэнэ дэ абыхэм еттын апхуэдиз сабий къыздитхынур? Псом хуэмыдэу иджы! Адыгэ лъэпкъым и нэхъыбэр муслъымэн диным и жьауэ махуэм щIэувакIэщ. Зы къуажи, зы хьэбли къэмынэу мэжджытышхуэхэмрэ хьэблэ мэжджытхэмрэ дэтщ, дин еджапIэхэр щолажьэ, нэмэз уахътитхур нэгъэсауэ щащI, ныбжьыщIэхэр щрагъаджэ. Шэрихьэтым къабыл ищIрэ муслъымэн диным тет лъэпкъыр джаур ныкъуэкъуэгъухэм яхуэбгъадэу, гъэру бубыду уи пащхьэ къребгъэшэну? Алыхьталэр апхуэдэ залымыгъэм арэзы техъуэну? Тхьэм щхьэкIэ, къытхуэвгъэгъу, ауэ аращ ди Iуэхур зыIутыр». Апхуэдэу ткIийт жэуап ирагъэхьыжар».
Iэпкълъэпкъым и унафэр зыIэщIэлъ хабзэмрэ гум и зэфIэкIым гъуэгу езыт динымрэ зэхэмызэрыхьу къыщегъэлъагъуэ МэшбащIэм и романым. И щхьэр течауэ гупсысэ нэхъыщхьэр жиIэну къытехуэркъым тхакIуэм, ар зи къалэныр тхылъеджэрщ. ИтIани, «Ажал гъуэгум» тхыдэри, хабзэри, гъащIэри къыщигъэщхьэпэурэ, тхакIуэм гурыIуэгъуэ тщещI дэтхэнэ идее лъагэри, ар хабзэ е дин ирехъу, хуабжьу тепсэлъыхьым IэщIэкIыу, зи гур къабзэм нэхъ IэрыхьэнкIэ зэрыхъунур. МэшбащIэми а гупсысэр романым и иужьрей сатырхэм щегъэIу: «ЦIыхугъэр дэтхэнэ лъэпкъми зэрихьэ динми и лъабжьэщ».
