ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей къэрал драмтеатрым и артист пажэхэм ящыщ, Урысей Федерацэмрэ Къэбэрдей-Балъкъэрымрэ щIыхь зиIэ я артист Балъкъыз Валерэ и ныбжьыр мы махуэхэм илъэс 70 ирикъуащ. Дэ иджыблагъэ абы упщIэ зыбжанэкIэ зыхуэдгъэзащ.
- Валерэ, артист IэщIагъэр къыхэпхыныр сыт къызыхэкIар?
- Школым сызэрыщIэс лъандэрэ сигу ирихьырт а IэщIагъэр. Ди къуажэм (Псыгуэнсу) артист, тхакIуэ жыпIэми, цIыху цIэрыIуэ куэд къыдэкIащ. Абыхэм ящыщщ Болэ Мурат, Сонэхэ Башир, Мухьэрбий, Мысостышхуэ Пщызэбий, Щхьэгъэпсо Мухьэмэд, Мэкъуауэ Лолэ, драматург Акъсырэ Залымхъан сымэ, нэгъуэщIхэри. Мы зи цIэ къисIуахэм яжь къызэрысщIихуам шэч хэлъкъым. Ахэр къуажэм нэкIуэжа нэужь, ди адэр я ныбжьэгъути, ди деж куэдрэ неблагъэрт. АпхуэдизкIэ гуп дахэу зэхэсти, я уэршэрым, я гушыIэхэм седаIуэу нэху щыхукIэ сыщысыфынут. Арати, мурад сщIащ курыт еджапIэ нэужьым артист IэщIагъэр зэзгъэгъуэтыну. ИкIи дзэм къулыкъу щысщIэри къэзгъэзэжауэ хъыбар зэхэсхащ артист IэщIагъэм хурагъэджэну щIалэгъуалэ гуп Москва ягъакIуэу… Апхуэдэ щIыкIэкIэ си мурадым япэ лъэбакъуэр хуэсчащ.
- Уи япэ спектаклым и гугъу къытхуэпщIамэ хъунт.
- Щукиным и цIэр зезыхьэ институтым дыщIэтIысхьэн ипэ, 1969 гъэм театрым сыкъэуври, мазибл хуэдизкIэ сыщылэжьащ. Япэ лэжьыгъэкIэ уеджэ хъунуи къыщIэкIынтэкъым абыхэм, ауэ театрым и режиссёр нэхъыщхьэм роль гуэрхэр къысхуигъэфэщауэ щытащ. Япэ дыдэ сызыхэтар Мысачэ Пётр итха «Псэм фIэIэфIыр нэм фIэдахэщ» пьесэм къытращIыкIа спектаклырщ. Къаздэхъу СулътIан игъэзащIэу щыта ролыр сэ къызатын хуей хъуащ, си ныбжьыр нэхъ хуэкIуэрти. Абы къыкIэлъыкIуэу нэгъуэщI спектаклхэми сыхэтащ.
- Щукиным и цIэр зезыхьэ институт цIэрыIуэм епха гукъэкIыжхэр уи мащIэу къыщIэкIынкъым…
- НыбжьыщIэ 23-рэ дагъэкIуат абы дыщеджэну. Калиновский Леонид Владимирович жыхуаIэрат ди художественнэ унафэщIыр. Ар хуабжьу гуапэу къытIущIэри, нэхъ егъэджакIуэфIхэр, куууэ зи IэщIагъэм хэзыщIыкIхэр къыдигъэбыдылIащ. Псори хуабжьу къыдэлIэлIащ еш ямыщIэу: ди щIэныгъэм, IэщIагъэм хэдгъэхъуэн, гъуазджэм ехьэлIа сыт хуэдэ Iуэхуми фIы дыдэу хэтщIыкIын папщIэ ялъэкI къагъанэртэкъым. Адэ-анэр я быным зэрыхущытым хуэдэу я жьауэм дыщIэтащ. Практическэ лэжьыгъи евгъэкIуэкIын хуейщ, теоретическэм нэмыщI жаIэри, Вахтанговым и цIэр зезыхьэ театр цIэрыIуэм щагъэува спектаклхэм дыхэтащ. Ахэр - «Антониорэ Клеопатрэрэ», «Турандот пащтыхьыпхъур» жыхуиIэхэрт. А театрыр къызэрызэIуахрэ и репертуарым хэтщ зи цIэ къисIуа а спектаклхэр. Мис апхуэдэ практикэр хуабжьу сэбэпщ актёр ныбжьыщIэр сценэм хуиту щыджэгуу есэнымкIэ. Урысхэм зэрыжаIэщи, практикэм уи зэфIэкIым зрегъэужь, ар къегъэнаIуэ, къыпхузэкъуех. Леонид Владимирович Калиновскэм хуэдэ цIыху гуапэхэр, емызэшу гугъу зыкъыддезыгъэхьа дэтхэнэри, фIыкIэ сигу къинэжащ. Апхуэдэу къыпхущыта цIыхухэр пщыгъупщэжынкIэ Iэмал зимыIэщ. Москва дыкIуа нэужь, дезыгъэджа закъуэтIакъуэхэр тлъагъуну деблэгъамэ, я нэпсым къызэпажыхьу апхуэдэщ.
- Сыщымыуэмэ, фи унагъуэм нихьэу щыта ди актёр телъыджэхэм уадэлэжьэнуи къыпхуихуащ.
- Си псалъэм къызэрыхэзгъэщащи, дзэ къулыкъу нэужьым щIэныгъи IэщIагъи симыIэу театрым лэжьэн щыщIэздзащ. А мазэ зыхыблыр фIыкIэ си гъащIэм къыхэнащ. Сэ схуэдэ дыдэу мыбы щылэжьащ Балъкъэр Тамарэрэ КIуэкIуэ Лизэрэ. Дэ щыр еджапIэ нэхъыщхьэм дыщIэмытIысхьэ щIыкIэ театрым дызэрыщыIа зэман мащIэм ди нэгу щIэкIащ ди актёр телъыджэхэм я джэгукIэр. Дэтхэнэ цIыхуми хуэдэу, дригушхуэрт, дригуфIэрт ТIыхъужь Алий, Сонэхэ Мухьэрбий, Башир, Сибэч Быхуэ, ДыщэкI КIунэ, Тубай Мухьэмэд сымэ я зэчийм. Ди жагъуэ зэрыхъущи, ахэр дунейм ехыжащ, ауэ а цIыху лъапIэхэм я творчествэр игъащIэкIэ лъэпкъым ящыгъупщэнкъым. Абыхэм я деж дэ куэд къыщытщIащ еджапIэр къэдуха нэужьи.
- ЗэрытщIэщи, театрым и лэжьакIуэхэм я улахуэр мащIэ дыдэщ. Актёр IэщIагъэр къызэрыхэпхам ущыхущIегъуэж къэхъуа?
- Унагъуэр зэрыдгъэпсэун къэдлэжьыркъым. Ауэ ди IэщIагъэр апхуэдизкIэ фIыуэ долъагъу, ди псэм хэлъщи, театр Iуэхур япэ идгъэщу, дгъэнэхъапэущ зэрекIуэкIыр. Ауэ иджыпсту актёр факультет къэзыуххэр си фIэщ хъуркъым мыбы къыпхуэкIуэну. Ахэр икIи бгъэкъуаншэ хъунукъым, сыту жыпIэмэ, унэ имыIэмэ, фэтэр уасэр хуэмытмэ, мо зи псэугъуэр сыт щхьэкIэ къэкIуэн? Дэ лэжьэн щыщIэддзам фэтэр яту, улахуэ тэмэми къаIэрыхьэу, артистхэм нэхъ пщIэ хуащIу щытащ. Дэ ди ныбжь здынэсам лэжьапIэхъуэж тхуэщIынукъым. Таучэл схуэщIынукъым си щхьэкIэ.
- Персонаж зэмыщхьхэм я гъащIэр зыхэпщIэнуи, уэ узэрыщытыр зэбгъэтIылъэкIыу нэгъуэщIу сценэм уитынуи, дауи, тыншкъым. Сыт атIэ ехъулIэныгъэм и хэкIыпIэр?
- Театрым и лэжьакIуэ дэтхэнэри, и IэщIагъэр фIыуэ илъагъумэ, и зэфIэкIым зэрыхигъэхъуэным иужь итын хуейщ. Ар комедием, трагедием, нэгъуэщI жанрым епхауи щрырет. ЗэфIэкI уиIэныр мащIэщ, абы зумыгъэужьмэ. Лэжьыгъэм уи гур емытамэ, ехъулIэныгъи ущIыпэплъэн щыIэкъым. Дыщеджэм дызыхуаущияр уи ролыр уи фIэщ хъужу, абы и пIэм уиувэфу щытын зэрыхуейрщ. ИтIанэщ къоплъым и гум, и псэм ущыдыхьэнур. Театрым къэкIуам фIы дыдэу зыхещIэ хэт Iэзэу джэгуми, хэт ауэ сытми текстым къеджэ къудейуэ сценэм итми.
- ЦIыху икIэм и дунейр къэбгъэлъэгъуэну нэхъ гугъукъэ?
- Артистхэм роль кърата нэужькIэ «мыр сигу ирихьыркъым, мыпхуэдэу щытамэ нэхъыфIт», щыжаIэ щыIэщ. Сэри къысхуихуащ апхуэдэ. Ауэ ролым елэжьын щIыбодзэри, нэхъ куууэ ухыхьэурэ, ар фIыуэ уолъагъуж. Ролым уи елэжьыкIэращ псори къэзыгъэлъагъуэр. ЦIыху Iейм и роль жыпIэ щхьэкIэ, ари зыхэпщIэфу щытын хуейщ. Пьесэм дыщелэжьым деж дэ япэу дызэгупсысыр Iуэхур щекIуэкI зэманым цIыхухэм я псэукIарщ, персонажыр къызыхэкIа унагъуэр зыхуэдэрщ. «Сыт мыр мыпхуэдэу хъуным и щхьэусыгъуэр?» жыпIэу куэд зэхэбгъэкIын хуей мэхъу. А цIыху мыхъумыщIэм и къекIуэкIыкIар къэпщIа нэужьщ апхуэдэм и дунейр къэбгъэлъэгъуэну къыщохъулIэр. Сэ сыт хуэдэ ролри си щIасэщ, купщIэ иIэу ятхауэ щытмэ.
- Адыгэ театрым цIыхур ирашэлIэн папщIэ гушыIэм нэхъ тегъэщIауэ спектаклхэр ягъэув. Сыт къыджепIэн абы теухуауэ?
- Ауан, гушыIэ хуэдэхэр щремыIэ схужыIэнукъым. Ауэ апхуэдэхэм зыдемыгъэхьэхыщауэ репертуар, постановкэ, пьесэ я лъэныкъуэкIэ театрым и къалэн нэхъыщхьэр зэригъэзэщIэным хущIэкъупхъэщ. Ди гуапэ зэрыхъунщи, купщIэ зыхэлъ спектаклхэр зыфIэфIхэр ди мащIэкъым. Ауэ нэхъыбэр мис а уэ жыхуэпIэм хуэдэм нэхъ дехьэх. Гупсысэну хуэмеищэу, къакIуэрэ дыхьэшхыу, я нэгу зрагъэужь къудеймэ, нэхъ къащтэу. Акъыл къызыхихын илъагъун хуейщ театрым къекIуалIэм.
- Ди драматург цIэрыIуэхэу Шортэн Аскэрбий, Акъсырэ Залымхъан, IутIыж Борис сымэ ятхахэм я гугъу умыщIи, нобэрей ди гъащIэр дэзыгъэлъагъуж пьесэ диIэкъым. Уэ дауэ уеплърэ а Iуэхум?
- Драматургие зызыужьа диIэурэ дыкъекIуэкIауэ схужыIэнукъым. Ди закъуэкъым, дэтхэнэ лъэпкъ цIыкIури апхуэдэщ. Урысейр къащти, пэжщ, и куэдщ классикхэр: Толстой Лев, Островский Николай, Гоголь Николай, Достоевский Фёдор, Чехов Антон, Горький Максим, нэгъуэщIхэри. Ауэ а зиIэхэми езыхэм яйхэм щыщу мащIэщ ягъэувыр. Иджыпсту нэхъ ягъэлъагъуэр инджылыз драматург Куни Рэй, Мор Томас хуэдэхэм я пьесэхэм къытращIыкIа спектаклхэрщ. Инджылызым ейхэр дэни нэхъ щагъэув. АтIэ апхуэдизу зызыужьа литературэ зиIэ Урысейм сыт нэхъ къыщIащтэр инджылыз, франджы драматургхэм я IэдакъэщIэкIхэр? ЦIыхур абыхэм нэхъ дахьэхыу къыщIэкIынущ. Хъарзынэщ нэгъуэщI лъэпкъ драматургхэм ятхахэр бгъэувынри, ар тэмэму зэрадзэкIамэ. Ауэ уи лъэпкъым зиужьын папщIэ, уи лъэпкъ гъащIэм теухуащ нэхъ гъэувын хуейр. Псалъэм папщIэ, Лермонтов Михаил итхахэр къащти гъэлъагъуэ, абы хуэдэу адыгэм къыттетхыхьа щыIэкъым. Уи лъэпкъым и фащэр къызыкIэрыщыр тэмэму утыку къипхьэмэ, ар еплъхэми гунэс ящыхъунущ. Абы и щыхьэту къэпхь хъунущ зы щапхъэ: Горький Максим и цIэр зезыхьэ Урыс драмэ театрым Хакасием къикIри артист гупыфI къэкIуат, спектакль ягъэлъэгъуэну. Артистхэр зэрыхуэпар, утыку къызэрихьар я лъэпкъ фащэщ. Спектаклым и сюжетри къызэрыгуэкI дыдэт. ЗэлIзэфыз яукIат. Сценэм хьэдэхэр илъщ. Сыхьэтрэ ныкъуэкIэ судыр йокIуэкI. Ар щаукIым зылъэгъуа щыхьэтхэм жаIэр зэтехуэркъым. ИтIанэ шаманыр къраджэ, абы лIахэр къегъэтэджыжри, Iуэхур зэрыхъуар езыхэм я жьэкIэ жрегъэIэж. Зы лъэныкъуэкIэ, къыхэпхынышхуэ хэмылъ хуэдэу къыпщыхъуми, я лъэпкъ хабзэр, я фащэхэр, я хьэл-щэнхэр сценэм зэрыщагъэлъагъуэм удехьэх, нэгъуэщI лъэпкъ щэнхабзэр щIэщыгъуэ къыпщохъу. Лъэпкъ цIыкIухэм ятеухуахэр фольклорнэ фестивалхэми нэхъ къащтэ. Дэ дыпсэлъамэ, ди нарт эпосым хуэдэ щыIэкъым. Ауэ ар къэдгъэсэбэпыфыркъым. Нартхэм ятеухуауэ ди театрым щхьэкIэ ятхамэ, дэри ди гуапэу, тфIэфIу абыхэм дыщыджэгунут.
- Ди театрыр зэрыт щытыкIэ гугъум сыт и хэкIыпIэр?
- Сэ иджыпсту актёру сылажьэу аращ. Театрым иIэщ унафэщIи режиссёри. Си еплъыкIэм и гугъу пщIымэ, мы Iуэхур лъэпкъ политикэм елъытащ. ДэIэпыкъуэгъу игъуэтрэ зыхуей хуагъазэмэ, театрыр куэдкIэ нэхъыфIу лэжьэнущ. Сэ куэдрэ жызоIэ: сыт ищIыс умыгъэувми, а утыку къипхьэр гъэщIэгъуэну, цIыхум я гум дыхьэу щытыпхъэщ. А псор къохъулIэн папщIэ актёрым псэупIэ тэмэм иIэн, и унагъуэр зэригъэпсэун улахуэ къыIэрыхьэн хуейщ. ИтIанэщ ехъулIэныгъэкIэ угугъэ щыхъунур.
- Зэман гъунэгъухэм сыт хуэдэ спектаклхэм ухэтыну?
- Режиссёрым къищтэ пьесэм елъытащ сытым дыхэтынуми. Дэтхэнэми сфIэфIу сыщоджэгу. Нэхъ иужьрейуэ ягъэува пьесэхэу: Мольер Жан-Батист и «Дон-Жуан»-мрэ Кэн Людвиг и «Звездный час»-мрэ. Толстой Алексей и пьесэм къытращIыкIа «Бгъэмрэ бгъэ анэмрэ» спектаклым сыхэтщ, нэгъуэщI ролхэми солэжь.
- Уи щхьэгъусэ КIуэкIуэ Лизи артисткэщ. Фи IэщIагъэм ехьэлIауэ фи Iуэху еплъыкIэкIэ фыщызэтемыхуэ къэхъурэ?
- ЦIыхуитI щыIэкъым сыткIи зэщхьу, псомкIи зэтехуэу. Ар тIуми фIыуэ къыдгуроIуэри, уэим тщIыркъым, зы Iуэхугъуэм зэщхьу демыплъми. ДызэрызэдэIэпыкъун иужь дитщ, дызэгурыIуэ-дызэдэIуэжу дызэдопсэу.
- Ролхэр къывэгугъуэкIрэ, тIури зы спектаклым фыщыхэтым деж?
- Спектакль куэд дыхэтакъым зэгъусэу, ауэ апхуэдэхэри щыIэщ. Сценэм ущитым деж псори пщогъупщэж. ФIы дыдэу плъагъу цIыхур плъагъу мыхъуу, узытеплъэ мыхъур фIыщэу плъагъуу уджэгункIэ мэхъу. Унэм декIуэлIэжа нэужьщ унагъуэ дыщыхъужыр.
- Булгаковым и романым къытращIыкIа спектаклым - «Хьэм и гум» - уэ фIы дыдэу ущыджэгуащ...
- Пэжыр жыпIэмэ, ар нэхъ къызэхъулIахэм ящыщщ. Япэ теплъэгъуэм хьэлъакъуиплIу сыщысащ, етIуанэм къэскIухьу щIэздзащ. ИкъукIэ гугъут сыхьэт псокIэ хьэлъакъуиплIу ущытыну. А спектаклыр бгъэувыжыну иджыпсту икъукIэ къезэгъырт. Ди нобэрей зэхэтыкIэр абы къанэ щымыIэу къыхощ. Ауэ хэта актёрхэм я нэхъыбэр, ди жагъуэ зэрыхъущи, псэужкъым. Шыбзыхъуэ Басир, КIуэкIуэ Лизэ, сэ - дэ щыращ абы хэтауэ къэнэжар.
- Мы ролыр сызэрыхуейм хуэдэу къызэхъулIакъым жыхуэпIэ яхэткъэ бгъэзэщIахэм?
- Ар зэрыщытыр мыращ. Нэхъ сыщыщIалэхэм щыгъуэ артист гуэрхэм интервью ятмэ, жаIэу зэхэсхырт: «Си дэтхэнэ ролри си сабийм хуэдэщ, къызэхъулIари къызэмыхъулIари фIыуэ солъагъу», жаIэу. «КъомыхъулIар фIыуэ зэрыплъагъунур дауэ?!» - згъэщIагъуэрт. КъызэрыщIэкIымкIэ, дэтхэнэ зы ролри, нэхъ къомыхъулIахэри яхэту, уигури уи псэри хэплъхьэу узэрелэжьам папщIэ, ууей мэхъу. Сабиищ-плIы зэрыс унагъуэм я гъэсэныгъэри зэхуэдэ дыдэ хъункъым. Мис абы зыгуэркIэ ебгъапщэ хъуну къысщохъу мы Iуэхури.
- ФIыщIэ пхудощI, Валерэ. Уузыншэу, уи мурадхэр къохъулIэу Тхьэм иджыри куэдрэ лъэпкъым утхуигъэпсэу.
